ڇا سائنس ذريعي خدا تائين پهچي سگھجي ٿو؟

شفيق الرحمان شاڪر

خدا جي قدرت ايتري پکڙيل ڪيئن ٿي سگھي ٿي جو ڪائنات جي هر ذري،هر انسان جي  خيالن ۽ جذبن جو علم به ان کي هجي.ان قدرت جي عملي ڊزائين ڪيئن ٿي سگھي ٿي؟اهو هر عقل واري انسان جي ذهن کي شل ڪرڻ وارو سوال آهي پر اسان کي تسلي ايئن ڪرائي ويندي آهي ته خدا،ان جي ذات ۽ صفتن ۽ قدرت کي اسان نٿا سمجھي سگھون.

ڳالهه ته درست آهي پر هڪ سوچ سمجهه رکندڙ ذهن جيڪو سائنسي بنيادن تي هر شيء جو جواز ڳولهي ٿو اهو خدا جي حوالي سان به تجسس جو اظهار ڪرڻ ۾ درست هوندو آهي ته هن کي هر سوال جو جواب عقلي دليل ذريعي ملي.بهرحال اسان پنهنجي عقل ۽ فهم ذريعي خدا جي قدرت جي نوعيت ڄاڻڻ جي ڪوشش ڪري سگھون ٿا ۽ ايئن ڪرڻ سان اسان جي ايمان تي ڪوبه ناڪاري اثر نه پوندو ڇو ته اسان جو غيب تي ايمان اسان کي الله جي قدرت تي ڪامل يقين عطا ڪري ٿو پر عقل جي بيچيني ختم ڪرڻ لاء عقلي دليل به ضروري آهي ته جيئن وسوسن جو علاج ٿي سگھي.هاڻي اسان الله جي قدرت کي عقلي دليلن جي روشنيء م سمجھڻ جي ڪوشش ڪيون ٿا.

اسان جي روزمره جي زندگيء م تيزيء سان داخل ٿيندڙ ڪمپيوٽر ۽ سمارٽ فون سوچڻ جون ايتريون دريون کولي ڇڏيون آهن جو ڏسڻ واري اک ۽ سوچڻ واري ذهن کي رڳو ڪجهه ڌيان ڏيڻ جي گھرج آهي.الله جي قدرت سمجھڻ کان پهرين اچو ته اسان انسان جي قدرت سمجھڻ جي ڪوشش ڪريون.

انٽرنيٽ ڪيترن ئي ارب ڪمپيوٽرن جي وچ ۾ رابطي جو هڪ عالمي نظام آهي جيڪو انٽرنيٽ پروٽوڪول (آئي پي) جي بنياد تي هلي ٿو.سادن لفظن ۾ هي هڪ اليڪٽرانڪ بازار آهي جنهن ۾ هر طرح جون شيون،خدمتون ۽ وندرون موجود آهن.هڪ ارب کان وڌيڪ ويب سائيٽس پاڻ م ڳنڍيل۽ انهن جي ڳولا جو هڪ نظام (سرچ سسٽم) جنهن ذريعي اربين کربين ايڊريسون يا معلومات مان اسان جي گھربل ويب سائيٽ تائين پهچ ممڪن بنائي ٿو جن کي سرچ انجن جو نالو ڏنو ويو آهي. انهن مان سڀ کان مشهور ۽ تيز رفتار ”گوگل“ سرچ انجن آهي.هڪ رپورٽ مطابق روزانو تلاش ٿيندڙ ستن ارب ويب سائيٽس مان گوگل جو حصو پنج ارب آهي.گوگل ڪروم انسٽال ڪرڻ بعد اسان جي ڪمپيوٽر ۽ گوگل سرور جو نه نظر ايندڙ رابطو قائم ٿي ويندو آهي.هڪ اندازي مطابق گوگل تي هر سيڪنڊ ۾ سراسري طور تي پنجونجاه هزار ڳولا جون فرمائشون اچن ٿيون جن کي نهايت ئي تيز رفتاريء سان پورو ڪيو ويندو آهي.جنهن ۾ هر سوال جي جواب جي ڳولا  سراسري طور تي ڏهائي 2 سيڪنڊ ۾ 1000 ڪمپيوٽرن جو استعمال ٿئي ٿو.ان سافٽ ويئر جي پهچ جو اهو حال آهي جو ڪنهن به ڳولا تي ڪي بورڊ جي مدد سان لکيل ڪنهن اڌوري لفظ تي اهو اڳيان امڪاني جملا يا ايڊريس به اسان جي سامهون کڻي اچي ٿو ته جيئن اسان کي آساني ٿئي بلڪه اسان آواز سان به جيڪر ڪو نالو پڪاريون ته گوگل اها لنڪ به کڻي اچي ٿو.اسان جي سمارٽ فون تي گوگل جي گرفت ايڏي مضبوط آهي جو اهو  جيڪر گم ٿي وڃي ته گوگل نه رڳو اوهان کي ان جي لوڪيشن ڏيکاري ٿو بلڪه ان کي لاڪ به ڪري سگھي ٿو ۽ ان جي ڊيٽا ڊليٽ به ڪري سگھي ٿو.ڪارڪردگي ۽ قوت جو اندازو ان مان لڳايو جو گوگل کي اٽڪل ٻه ارب ماڻهو استعمال ڪن ٿا .پندرهن سيڪڙو نون سوالن جا جواب ڳولهڻ لاء گوگل روزانو ويهه ارب ويب سائيٽ صفحا ڳولهي ٿو.ناليج گراف ڊيٽا بيس ۾ پنجاهه ڪروڙ ستر لک ادارن جا 18 ارب واقعا ۽ حقيقتون هڪ ٻئي سان ڳنڍيل صورت ۾ محفوظ آهن.اينڊرايڊ ڊوائيسز جو گوگل سان ڳنڍيل انگ ٻن کربن کان مٿي آهي ۽ هڪ سال اندر گوگل ٻه ٽرلين يعني ويهه کرب سرچ ڪري ٿو.يوٽيوب تي روزانو هڪ ارب ڪلاڪ وڊيو ڏٺيون وڃن ٿيون.گوگل جا اٽڪل اسي هزار ملازم آهن.هڪ ارب ويهه ڪروڙ ماڻهو جي ميل استعمال ڪن ٿا.گوگل جو ڊيش بورڊ اهو ڊيٽا بيس آهي جتي گوگل استعمال ڪندڙن جي پوري ڊيٽا هر وقت اپڊيٽ ٿيندي ٿي رهي ۽ تاريخ وائيز اسان جي هر سرگرمي ان ۾ محفوط رهي ٿي.سيڪنڊ کان به گٽ عرصي ۾ ڪنهن به سوال جو جواب سامهون آڻڻ هاڻي گوگل جو معمول بڻجي چڪو آهي ان ڪري اچو ته ان تي غور ڪريون ته ان جي پويا ڪهڙو سسٽم ڪم ڪري ٿو؟

دنيا جي مختلف حصن ۾ پکڙيل اٽڪل ٽيهه لک سرورز جي ڄار گوگل جو اهو حيران ڪندڙ نظام جوڙيو آهي.گوگل جي ڪارڪردگي ڪنهن عام انسان لاء حيران ڪندڙ ٿي سگھي ٿي پر جن کي انهيء پويان ڪم ڪندڙ نظام جي ڄاڻ آهي انهن لاء ان ۾ حيرت جي ڪا ڳالهه ناهي.بهرحال اها ڳالهه ثابت ٿئي ٿي ته سامهون نظر ايندڙ ڪنهن وڏي نظام پويان به وڏي منصوبا بندي ۽ هڪ باترتيب ڪنٽرول سسٽم هوندو آهي.هاڻي ٿورو اڳتي وڃي پوري انٽرنيٽ جي نظام کي ڏسو ته ڪهڙي نموني فيسبڪ،ٽويٽر،واٽس ايپ،مائڪرو سافٽ،اسڪائيپ،انسٽاگرام وغيره پنهنجن اهڙن ئي ڳنڍيل ۽ باترتيب نظامن سان ڪم ڪن ٿا.سڀني کان دلچسپ وائي فائي جو هڪ نطر نه ايندڙ نظام آهي جيڪو ڪروڙين اربين معلومات کڻي اسان جي آسپاس ”غيب“ ۾ موجود هوندو آهي.جيڪڏهن اسان پنهنجي جڳهه کان ڏسون ته ان انٽرنيٽ سسٽم جا ٻه حصا آهن.هڪ اهو جيڪو طبعي يا فزيڪل آهي جنهن ۾ ڪمپيوٽر سرورز،مشيني انفرا اسٽرڪچر،خلائي مصنوعي سيٽ لائيٽس ۽ ڪيبل جو نظام آهي جيڪو اسان جي اکين کان هن وقت لڪيل آهي. ۽ ٻيو حصو اهو جيڪو اسان جي آسپاس وائي فائي طور پر خيالي صورت ۾ موجود آهي.ان سسٽم سان ڳنڍجڻ لاء اسان کي ڪا ڊوائيس يعني ڪمپيوٽر يا سمارٽ فون وغيره گھربل ٿئي ٿي.اها ڊوائيس ئي

آهي جيڪا وائي فائي جي جي سگنلز کي واپس معلومات ۾ بدلائڻ جي صلاحيت رکي ٿي.اها اهو راز کولي ٿي ته ڪا به عام فضا به حقيقت م خالي ناهي هوندي بلڪه هڪ نه نظر ايندڙ دنيا ان خاموشيء اندر موجود ٿي سگھي ٿي جنهن ۾ بي شمار معلومات موجون هڻندي رهي ٿي.جيڪڏهن گوگل جي وضاحت ڪئي وڃي ته اهو هڪ اهڙو نظام آهي جيڪو هر پل لکين انسان جي ڳالهه ٻڌي به رهيو آهي ۽ جواب به ڏيئي رهيو آهي.انهن ئي گھڙين م هو هر انسان جي ڪمپيوٽر جي ڪلڪ به محفوظ ڪري رهيو آهي ڄڻ ته هر ماڻهو جو ذاتي ريڪارڊ پاڻ وٽ گڏ به ڪري رهيو آهي.اهو سيٽلائيٽ ميپ ذريعي ماڻهن کي دنيا جي ڪنڊ ڪڙڇ نه رڳو گھمائي رهيو آهي پر سمارٽ فونز جي چرپر به محفوظ ڪري رهيو آهي.جيڪڏهن ان جو تعلق لائيو سيٽلائيٽ ريڪارڊنگ سان هجي ته گھر کان ٻاهر واري سڀني جي چر پر به ريڪارڊ ڪري رهيو آهي.”ڪريم“ ۽ ”اوبر“ سروسز ان جا مثال آهن.اهو سڀ ڪجهه شفاف سچائيون آهن ته هڪ فعال نظام هڪ ئي وقت ڪروڙين انسانن سان مختلف طريقن سان رابطو رکڻ جي صلاحيت رکي ٿو.اهو هڪ انسان جو شاهڪار آهي ۽ ان کي هلائيندڙ ڪنٽرولنگ اٿارٽي به ڪجهه انسان آهن.سوچڻ جي ڳالهه اها اهي ته گوگل انسان جو بنايل هڪ سسٽم آهي ته پوء جنهن هستيء انسان کي جوڙيو اها ڪهڙي ڪهڙي عجيب تخليق تي ڪيئن نه قادر هوندي؟انٽرنيٽ ۽ سرچ سسٽم کي سمجھڻ کان پوء هاڻي ڪائنات جي نظام کي سمجھڻ جي ڪوشش ڪيون ٿا.الله جا نظام جنهن سسٽم هيٺ هلي رهيا آهن اسان کي انهنجي في الحال ڄاڻ ڪانهي پر جديد ٽيلي ڪميونيڪيشن سسٽم ۽ انٽرنيٽ اسان کي ٻڌائين ٿا ته انهيء کان به مٿانهون ۽ وڌيڪ عجيب نظام ممڪن آهي.اها ڳالهه ته پڪي آهي ته ڪوبه سسٽم بنان منصوبي جي نه جڙي سگھي ٿو ۽ نه ئي هلي سگھي ٿو.ڪائنات به هڪ سسٽم آهي.انسان جو پنهنجي خالق سان لاڳاپو انتظامي ئي نه پر هڪ فطري گھرج آهي.دنيا جو هر ذرو ۽ هر شيء ڪنهن سمارٽ فون جيان ڪنهن روحاني يا اڻ ڄاتل پروٽوڪول سان ڳنڍيل آهي.ڪائنات جي سسٽم جا به ٻه پاسا آهن.هڪ طبعي ۽ ٻيو نظر نه ايندڙ يعني ”غيب“. پر انٽرنيٽ سسٽم جي ڀيٽ ۾ ان ڪائناتي نظام ۾ نرالي ڳالهه اها آهي جو ان جو هتي ابتو استعمال يا اطلاق آهي.انٽرنيٽ ۾ اسان غيبي ماحول( وائي فائي) سان ڳنڍيل هوندا آهيون ۽ طبعي ماحول”سورورز وغيره) اسان جي اکين کان غائب هوندا آهن.جڏهن ته ڪائناتي ماحول ۾ اسان طبعي ماحول ۾ هوندا آهيون جڏهن ته ان جو فنڪشنل نظم ”غيب“ اسان جي حواسن کان لڪيل هوندو آهي جنهن ۾ فطري قانون،توانائيون ۽ شڪتيون شامل هونديون آهن.هڪ پاسو اهو به آهي ته هر نظام موثر منصوبا بنديء سان لاڳو ٿيندو آهي پر ان کي جاري رکڻ لاء مختلف ڪارندن جو هئڻ ضروري هوندو آهي.ڪائنات جي نظام جي فنڪشنل هئڻ ۾ الله جي ڪارندن جو جيڪو اهم مقام آهي ان جو اندازو ان مان لڳايو جو الله پاڻ کان پوء فرشتن تي ايمان لازمي قرار ڏنو آهي.اهو ان ڳالهه جو ثبوت اهي ته خالق فرشتن جو محتاج نه هئڻ باوجود انسان کي عقلي طور تي به مطئمن ڪري رهيو آهي ته ڪائناتي سسٽم هن ڪيئن جوڙيو ۽ ڪيئن هلائي رهيو آهي.هتي هڪ ٻي ڳالهه به پڌري ٿئي ٿي ته الله تعاليٰ انسان کي پنهنجو نائب بنائڻ کان پهرين پنهنجي ڪجهه صفتن جو عڪس ان ۾ منتقل ڪيو جنهن ڪري انسان پنهنجا نظام هلائي رهيو آهي يعني پلاننگ،انتظام ۽ خالق سان رابطو.جهڙيء طرح گوگل جي نظام جو خالق ٻاهر رهي هڪ عظيم سسٽم کي جاري رکندو ٿو اچي شايد اهڙو ئي ڪو نظم آهي جو الله هن سسٽم کان ٻاهر رهي به ڪائنات ۽ زندگيء جو نظام جاري ۽ ساري رکندو ٿو اچي.گوگل جا پنهنجا فون اينڊرياڊ بلٽ ان سسٽم سان جڙيل هوندا اهن جن ۾ پنهنجو جي ميل اڪائونٽ وجھي اوهان گونگل سان ڳنڍجي وڃو ٿا.بلڪل ان نموني انسان خدا جي باري ۾ هڪ بلٽ ان فڪري تجسس کڻي پيدا ٿيو آهي جيڪو روح ۾ رچيل آهي.رڳو ان جو اقرار ان جو رابطو پنهنجي رب سان ايڪٽيويٽ ڪري ڇڏي ٿو.هتي غور جي لائق اهو نڪتو آهي ته اسان انٽرنيٽ جي ماحول يا نظم سان  تعلق ان وقت قائم ڪري سگھون ٿا جڏهن اسان ان جي فنڪشنل طبعي پاسي سان سهمت ڪا طبعي ڊوائيس استعمال ڪيون ٿا جيئن ڪمپيوٽر يا سمارٽ فون وائي فائي سسٽم يا ڪيبل ذريعي اسان جو رابطو انٽرنيٽ جي لڪيل نظام سان ڳنڍي ڇڏين ٿا ته سوال اهو ٿو پيدا ٿئي ته ڇا ڪائنات جي نظر نه ايندڙ فنڪشنل پيراميٽرز سان تعلق جوڙڻ لاء به نظر نه ايندڙ واسطا گھربل نه هوندا؟ اها ڳالهه عين منطقي آهي ته ڪائنات کي هلائيندڙ نه نظر ايندڙ نظام کي ڄاڻڻ ۽ ان جي خالق سان رابطي جو ڪو طريقو يا ”ڊوائيس“ موجود هجي.پر اها ڊوائيس ڪهڙي ٿي سگھي ٿي؟ڇا عقل يا شعور؟رسالت،عبادت ۽ نماز ته ناهي؟سوچيو! پر هڪ ٻيو اهم سوال ته ڇا ڊيش بورڊ جيان ڪو اعليٰ ”غيبي“ نظام اسان جي سمورن عملن ۽ حرڪتن کي محفوظ نٿو ڪري سگھي؟ڇا ڪنهن ڪڏهن گوگل کي ڏٺو آهي؟خدا جو انڪار ڪندڙ ڇا اسان کي گوگل،فيسبڪ ۽ مائيڪرو سافٽ ڏيکاري سگھن ٿا؟ٿورو سوچيو.هتي انهن شين جي خدا سان ڀيٽ نه پر اهو واضح ڪرڻو آهي ته دنيا جي طبعي ماحول ۾ به اهڙا نظر نه ايندڙ عوامل موجود آهن جيڪي اسان جي عملن ۾ اوتجڻ جي صلاحيت رکن ٿا.جيئن ته جديديت جو فلسفو انسان کي ئي عقل ڪل سمجھي ٿو ان ڪري ان فلسفي تي ايمان آڻيندڙ جديد انسان خدا کي هڪ بيجان ۽ بي عمل هستي يا خيال سمجھي ٿو.جڏهن ته ٻئي طرف اها به حقيقت آهي ته جديد انسان پنهنجي ننڍڙي ۽ محدود عقل سان پنهنجي ۽ ڪائنات جي شروعات ئي نه سمجھي سگھيو آهي ته پوء الله کي ڪيئن سمجھي سگھندو.ان غير يقيني سوچ ۽ عظمت جي خبط جي فطري نتيجي ۾ جديديت جو پيروڪار انسان “عقل جي قبض“ ۾ ڦاسي وڃي ٿو جنهن سان سندس سوچ ۾ اهڙا ناڪاري ذهني تالا لڳي وڃن ٿا جو هٽ ڌرميء سبب پاڻ کان وڌيڪ ڪنهن مٿانهين قوت يعني خدا جو انڪار ڪرڻ لڳي ٿو.باقي جيڪر عقل کي تالا لڳل نه هجن ته هر زبان اهو پڪاري ٿي ته ”هر وک تي تنهن جي قدرت جا لکين جلوا موجود آهن،بيوس منهنجو عقل ٻن اکين سان ڇا ڇا ڏسي!“

(روزاني هلال پاڪستان)

مافيائون،اسڪينڊل ۽بدنام زمانه احتساب !

شفيق الرحمان شاڪر

گذريل ستر سالن کان هن ملڪ ۾ نعرو اهو ئي لڳندو رهيو آهي ته ”احتساب ڪنداسين” پر جيڪر حڪمرانن جي ڪرتوتن کي ڏٺو وڃي ته اها ئي ڳالهه سامهون اچي ٿي ته ”مڙس ماڻهو ٿي هن ملڪ کي ڦريو ۽ لٽيو۽ پوء بنان ڪنهن ڊپ ڊاء جي کائيندا رهو.“ کنڊ ۽ ڪڻڪ جي اسڪينڊل کان پوء نجي بجلي گھرن (آئي پي پيز) جي معاملي ۾ به حڪمرانن جا جيڪي ڪرتوت سامهون اچي رهيا آهن بس الحفيظ ۽ الامان! نو رڪني انڪوائري ڪميٽيء جي رپورٽ ٽي سو صفحن تائين وڃي پهتي آهي.اها رپورٽ جنهن کي وزير اعظم پبلڪ ڪرڻ،جاچ ڪميٽي جوڙڻ،فرانزيڪ آڊٽ ڪرائڻ ۽ نوي ڏينهن ۾ حتمي رپورٽ پيش ڪرڻ جي هدايت ڏني آهي.شروعاتي جاچ مطابق نجي بجلي گھرن جي واڳن اسان کي پنج هزار اٺ سو ارب روپين جو ٽڪو هنيو.غلط انگن اکرن جي اوٽ ۾ اهي ظالم گذريل ٽيهن سالن ۾ چار هزار اٺ سو ارب کائي ويا.گئس جي چوريء مان ٻه سو نو ارب لٽي ويا.منصوبن جي سيڙپ وڌائي چڙهائي ٽي سو ٻاويهه ارب واڌو کڻي ويا.مقرر منافعي کان 565 ارب وڌيڪ منافعو حاصل ڪري ورتائون.1994ع ۾ بينظير دور ۾ جيڪي بجلي گھر لڳا انهن جي سيڙپ پنجاه ارب هئي اهي بجلي گھر هيستائين 415 ارب منافعو ڪمائي چڪا آهن.2002ع ۾ مشرف دور ۾ 58 ارب جي لاڳت جا بجلي گھر لڳا اهي هن وقت تائين 203 ارب ڪمائي چڪا آهن.2015ع ۾ ميان نواز شريف جي دور ۾ لڳل بجلي گھرن ته حد ڪري ڇڏي.حڪومت ۽ نجي بجلي گھرن جي مالڪن وچ ۾ 15 سيڪڙو منافعو طيء ٿيل هو پر انهن 79 سيڪڙو نفعو ڪمايو.رپورٽ مطابق ميان منشا جي ٽن پاور پلانٽس جي گڏيل سيڙپ يارهن ارب اوڻويهه ڪروڙ هئي ۽ اهي مبينا طور تي هن وقت تائين واڌو 51 ارب ۽ 43 ڪروڙ ڪمائي چڪا آهن.جيڪر انهن ٽنهي پلانٽس کي سندن مدي تائين هلڻ ڏنو وڃي ته پوڻا اٺٽيهه ارب وڌيڪ ڪمائيندا.هاڻي ٿورو انهن بجلي گھرن جي گردشي قرضن جو جائزو وٺجي ته زرداري صاحب جي دور ۾ اهو قرض هو 228 ارب يعني ماهوار 4 ارب،نواز شريف جي دور ۾ اهو قرض ٿيو 480 ارب يعني 10 ارب ماهوار ۽ اڄ عمران خان جي دور ۾ اهو گردشي قرض 1100 ارب يعني 41 ارب ماهوار تائين پهچي چڪو آهي.شگر مافيا جيان نجي بجلي گھرن واري مافيا به حڪومت کان سبسڊي حاصل ڪئي.مطلب ته بجلي بليڪ تي وڪي،چوريون به ڪيائون،ناجائز نفعو به ڪمايائون ۽ مٿان وري حڪومت کان امدادي رقمون به وصول ڪيائون.انهن ئي معاهدن سبب هن وقت ملڪ کي روزانو هڪ ارب جو نقصان برداشت ڪرڻو پئجي رهيو آهي.مزي جي ڳالهه اها ته اٽي،ڪڻڪ جو اسڪينڊل هجي،کنڊ جو ناٽڪ هجي يا نجي بجلي گھرن جو فراڊ ساڳي سياسي مافيا انهن ڪارنامن پويان بيٺل نطر اچي ٿي جيڪي ڪنهن نه ڪنهن طرح هر حڪومت جو حصو رهندا ٿا اچن ۽ هاڻوڪي حڪومت ۾ به ويٺل آهن.هي سائنسي ذهن رکندڙ نهايت ئي چالاڪ ماڻهو آهن جيڪي 180 روپئي مڻ جي حساب سان هارين کان ڪمند خريد ڪري پنهنجي مرضيء موجب کنڊ جو اگھه به پاڻ مقرر ڪن،اها کنڊ ٻاهر ايڪسپورٽ ڪري وڏيون رقمون به ڪمائين ۽ مٿان وري حڪومتن کان من پسند سبسڊي به حاصل ڪن ۽ مارڪيٽ ۾ هٿرادو بحران پيدا ڪري قيمتون وڌيڪ وڌائي ڇڏين.پر اهو تصوير جو ظاهري پاسو آهي،اصل ڌنڌو ته پردي جي پويان آهي.جيئن بينڪن مان قرض وٺي شگر ملون لڳائڻ،بينڪن جي پئسن مان ڪمند خريد ڪرڻ سو به پنهنجي مرضيء جي قيمت تي.اهڙيء طرح بي نامي کنڊ جو ڪاروبار،ڪوڙي ايڪسپورٽ ۽ جعلي اڪائونٽ جوڙي ٽيڪس بچائڻ.اهو ته ٿيو شگر انڊسٽريء جو قصو.پاور سيڪٽر ۾ وري گئس چوري،پلانٽ پرفارمنس،سيڙپ وڌائي چڙهائي پيش ڪرڻ،غلط انگ اکر ڏيئي پئسا ڪمائڻ،مقرر نفعي کان هزار ڀيرا وڌيڪ نفعو حاصل ڪرڻ،اهي اهڙا ڪم آهن جيڪي اسان جا اهي سياسي سائنسدان وڏي مهارت سان ڪري رهيا آهن.

پارليامينٽ جي ڪشمير بابت اسٽينڊنگ ڪميٽيء جو نون مهينن جي خرچ جو بل 3 ڪروڙ 12 لک سامهون آيو آهي.اعزازي پگهارون 37 لک روپيا،ٻاهرين ملڪن جا دورا اسي لک،کاڌن جو بل يارهن لک،اسٽيشنري97 هزار،قومي اسيمبلي سيشن الائونس ٻاويهه لک،پارليامينٽ جو خصوصي الائونس 18 لک وغيره وغيره.اهو ته ٿيو هڪ قائم ڪميٽيء جو حال،هتي ته سينيٽ،قومي توڙي صوبائي اسيمبلين ۾ سوين اهڙيون ڪميٽيون غريب عوام جي پئسي تي اهڙا عيش ڪري رهيون آهن.هاڻي ان قائمه ڪميٽيء گذريل نون مهينن ۾ ڪشمير جي مسئلي تي جيڪي ڦاڙها ماريا آهن سي سڀني جي سامهون آهن.بهرحال ڳالهه پئي ٿي نجي بجلي گھرن جي راند جي ته رپورٽ مطابق جهانگير ترين مبينا طور تي ٽي ارب پنجاسي ڪروڙ،خسرو بختيار خاندان هڪ ارب اضافي منافعو ڪمايو جڏهن ته روش پاور پلانٽ واري وفاقي وزير رزاق دائود  ۽ ٽن پاور پلانٽس جي ڀائيوار نديم بابر مبينا طور تي 36 ارب جو اضافي نفعو حاصل ڪيو.هاڻي لکن جو سوال اهو ته ملڪي تاريخ جي سڀ کان وڏي هن فراڊ ۽ ڌاڙي جو ڪجهه ٿيندو يا نه؟جواب نهايت ئي سادو آهي ته سري محلن ۽ ايون فيلڊ فليٽس جو ڪجهه ٿيو؟العزيزيه،فليگ شپ،شريف شگر ملز ڪيسن جو ڪجهه ٿيو؟ڏهن واليومز تي ٻڌل پاناما ليڪس،25 واليومز جي جعلي اڪائونٽس واري مني لانڊرنگ،بي نامي ملڪيتن،بي نامي کاتن ۽ بي نامي ٽيٽين جو ڪجهه ٿيو؟دوائن وارو اسڪينڊل،نيب المارين ۽ احتساب عدالتن ۾ ڌڪا کائيندڙ ٻارهن سو کان مٿي ميگا ڪرپشن اسڪيڊلز،ريفرنسن جو ڪجهه ٿيو؟ڪجهه ته ڪيس هليا ئي ڪونه، جيڪي هليا سي هلندا ئي ٿا وڃن.جن ڪجهه ڪيسن ۾ سزائون ٿيون انهن جو نتيجو اوهان جي سامهون آهي.نرالا رليف،عجيب ضمانتون،پر اسرار رعايتون ۽ حيرت ۾ وجھندڙ فيصلا.ان ڪري حوصلو رکو ته معمول جيان پراڻن مثالن موجب انهن ٺڳين، چورين،ڌاڙن،بد عنوانين ۽ فراڊن جا راڳ اوهان کي خوب ٻڌڻ لاء ملندا پر نتيجو اهو نڪرندو جيڪو اڳ ۾ نڪرندو رهيو آهي.ان ڪري جو سچ اهو آهي ته هن ملڪ ۾ ڪو به ڪنهن جو احتساب ڪرڻ نٿو گھري بلڪه احتساب جي آڙ  ۾ هر ڪو پنهنجن ڪارن ڪرتوتن لاء  جواز پيدا ڪرڻ گھري ٿو! آخر ۾ عوام جي لاء خوشيء جي خبر اها آهي ته هاڻوڪن احتسابي ۽ انصافي حڪمرانن به نيٺ نيب کي پوريء طرح بي اثر ڪرڻ جو فيصلو ڪري ورتو آهي.

(روزاني هلال پاڪستان)

ڇا اسلام جو سائنس سان تڪرار آهي؟

شفيق الرحمان شاڪر

سائنس لاطيني ٻوليء جو لفظ آهي جنهنجي معنيٰ آهي ”ڄاڻڻ“.پروفيسر ڪي لنگسرد مطابق سائنس فطرت جي نظام جو نالو آهي جيڪو مشاهدي،تجربي ۽ عقل سان حاصل ٿئي ٿو.علم ڪي جنهن شعبي کي اسان سائنس چئون ٿا ان جو ٻيو نالو علم ڪائنات آهي جنهن ۾ انسان جو علم به شامل آهي.سائنسدان ڪائنات جي مشاهدي مان ڪجهه نتيجا ڪڍي ٿو.هر صحيح سائنسي نتيجي کي اسان پڪي علمي سچائي يا قدرت جو قانون سمجھندا آهيون.مشاهدي ۽ تجربي سان حاصل ٿيل علمي حقيقتن کي جڏهن مرتب ۽ منظم ڪيو ويندو آهي ته ان کي سائنس چئبو آهي.

قرآن مجيد ۾ به الله تعاليٰ انسانن کي دعوت ڏئي ٿو ته اهي آسمانن،زمين،جبلن،تارن،وڻن،ٻوٽن، ٻجن،جانورن،رات ڏينهن جي تبديلي،انساني بناوت،برساتن ۽ اهڙين ئي ٻين شين تي سوچ ويچار ۽ تحقيق ڪن ته جيئن اهي پنهنجي آسپاس ۾ پکڙيل ڪمال جي هنرمنديء وارن بيشمار نمونن کي ڏسي ان احسن الخالقين کي سڃاڻي سگھن جنهن هن پوري ڪائنات ۽ ان جي اندر موجود سمورين شين کي عدم مان وجود ۾ آندو.الله تعاليٰ جو ارشاد آهي ته ” آسمانن ۽ زمين ۾ ڪيتريون ئي نشانيون آهن جن تان اهي ماڻهو گذرندا رهن ٿا ۽ انهن طرف ڌيان ئي نٿا ڏين.“ اهو به فرمايو ويو ته جيڪي ماڻهو سوچين ۽ سمجھن ٿا انهن لاء آسمانن ۽ زمين جي پيدائش ۾،رات ۽ ڏينهن جي هڪ ٻئي پٺيان اچڻ ۾،انهن ٻيڙين ۾ جيڪي ماڻهن کي فائدو ڏيندڙ شيون کڻي سمنڊ ۾ هلن ٿيون،الله جي پاران آسمان مان مينهن وسائڻ ۾ جنهن سان هو مئل زمين کي زنده ڪري ٿو ۽ انهيء ۾ هر طرح جي جاندار مخلوق کي پکيڙي ڇڏي ٿو،هوائن جي گردش ۾ ۽ انهن ڪڪرن ۾ جيڪي زمين ۽ آسمان جي وچ ۾ حڪم جا پابند آهن بيشمار نشانيون آهن.“

اهو به فرمايو ويو ته ” آسمانن ۽ زمين جو پيدا ڪرڻ انسانن کي پيدا ڪرڻ جي ڀيٽ ۾ پڪ سان وڏو ڪم آهي پر گھڻا ماڻهو نٿا ڄاڻن.“

امام ابن ڪثير هڪ واقعو نقل ڪندي لکي ٿو ته بني اسرائيل جي عابدن مان هڪڙي پنهنجي ٽيهه سالا عبادت جو عرصو پورو ڪري ورتو پر جهڙيء طرح ٻين عابدن تي ٽيهه سالا عبادت بعد ڪڪرن جي ڇانو ٿيندي هئي ان عابد تي اها نه ٿي.هن پنهنجي ماء کان ان جو سبب پڇيو.ماڻس چيو پٽ! تو پنهنجي عبادت جي عرصي دوران ڪو گناهه ڪيو هوندو.هن چيو امان! مون هڪ به گناهه ناهي ڪيو.ماڻس چيو ته پوء تو ڪنهن گناهه جو ارادو ڪيو هوندو.جواب ڏنائين ته ايئن به بلڪل ناهي ٿيو.ماء چيو ته ممڪن اهي ته تو آسمان طرف نظر ڪئي هجي ۽ سوچ ويچار کان سواء هٽائي ڇڏي هجي.غابد چيو ته ايئن ته برابر ٿيندو رهيو آهي.ماء چيو ته بس اهو ئي ان جو سبب آهي.

الله جي رسول صلي الله عليه وسلم جن به ماڻهن کي علم حاصل ڪرڻ جو حڪم ڏنو ۽ وڏي تاڪيد سان فرمايو ته علم حاصل ڪرڻ اسان جي فرضن ۾ شامل آهي.

قرآن مجيد ۾ هڪ هنڌ فرمايو ويو ته ” الله تعاليٰ کان سندس بندن مان رڳو اهي ڊڄندا آهن جيڪي علم رکندڙ آهن.“

هتي هڪ واقعي جو ذڪر مناسب آهي جيڪو علامه عنايت الله مشرقي روايت ڪيو آهي.هن سان اهو واقعو ان وقت پيش آيو جڏهن هو برطانيا ۾ تعليم حاصل ڪري رهيو هو.علامه صاحب فرمائي ٿو ته 1909ع جي ڳالهه آهي،آچر جو ڏينهن هو ۽ سخت برسات ٿي رهي هئي.آئون ڪنهن ڪم سان ٻاهر نڪتس ته ڪيمبرج يونيورسٽي جو مشهور ماهر فلڪيات سر جيمز جينس ڪڇ ۾ بائيبل دٻايو چرچ طرف وڃي رهيو هو.مون ويجھو وڃي سلام ڪيو ته چوڻ لڳو ته ” ڇا ٿو چاهين؟“ مون چيو ٻه ڳالهيون،پهرين اها ته زور سان برسات ٿي رهي آهي ۽ اوهان ڇٽي پنهن جي بغل ۾ دٻائي رکي آهي.سر جيمز پنهنجي بد حواسيء تي مرڪيو ۽ ڇٽي ڪڍي پنهنجي مٿان تاڻيائين.ٻي ڳالهه اها ته اوهان جهڙو مشهور ماڻهو عبادت لاء گرجا گھر وڃي رهيو آهي؟ منهنجي ان سوال تي سر جيمز ڪجهه دير لاء خاموش ٿي ويو ۽ پوء مون ڏانهن منهن ڪندي چيائين” اڄ شام جو چانهه مون سان گڏ پيئجانء.“
آئون شام جو سندس رهائشگاهه تي پهتس،ٺيڪ چئين وڳين ليڊي جيمز ٻاهر اچي چيو ته “سر جيمز تنهنجو انتظار ڪري رهيو آهي.“اندر ويس ته هڪ ننڍڙي ميز تي چانهه رکيل هئي.پروفيسر صاحب سوچن ۾ گم هو.چوڻ لڳو ” تنهن جو سوال ڇا هو؟“ منهنجي جواب جو انتظار ڪرڻ سواء ئي آسماني جسمن جي پيدائش،ان جي حيرت ۾ وجھندڙ نظام،نهايت ئي اونهاين ۽ مفاصلن،انهن جي منجھيل رستن ۽ مدارن،انهن جي هڪ ٻئي سان لاڳاپي ۽ روشنيء جي طوفانن تي اهڙيون ته ايمان واريون حقيقتون بيان ڪيائين جو جو منهنجي دل الله جي وڏائي ۽ قدرت تي ڪنبڻ لڳي ۽ هن جي پنهنجي ڪيفيت اها هئي جو سندس مٿي جا وار اڀا ٿي رهيا هئا.اکين مان حيرت ۽ خوف جي ڪيفيت ظاهر هئي.الله جي حڪمت ۽ دانائي جي هيبت کان سندس هٿ ڪجهه ڏڪي رهيا هئا ۽ آواز لرزي رهيو هو.چوڻ لڳو ؛ ”عنايت الله! جڏهن آئون الله جي تخليقي ڪارنامن تي نظر وجھان ٿو ته منهن جي سڄي هستي الله جي جلال کان ڪنبڻ لڳي ٿي ۽ جڏهن آئون ڪليسا ۾ الله جي آڏو مٿو ٽيڪي چوان ٿو ته تون نهايت ئي وڏو آهين ته منهن جي وجود جو هر ذرو منهنجو هم آواز بڻجي وڃي ٿو .مون کي نهايت ئي گھڻو سڪون ملندو آهي.مون کي ٻين جي ڀيٽ ۾ عبادت ۾ هزارين ڀيرا وڌيڪ لطف ايندو آهي.ٻڌاء عنايت الله خان! تنهنجي سمجهه ۾ ايو ته آئون گرجا ۾ ڇو ويندو آهيان؟“

علامه مشرقي بيان ڪري ٿو ته پروفيسر جي انهن لفظن منهن جي اندر ۾ آنڌ مانڌ برپا ڪري ڇڏي.مون چيو جناب عالي! آئون اوهان جي روح پرور ڳالهين کان گھڻو متاثر ٿيو آهيان.ان سلسلي ۾ قرآن ڪريم جي هڪ آيت ياد اچي ويئي ته ” ۽ جبلن ۾ اچي ۽ ڳاڙهي رنگ جا قطعا آهن ۽ ڪجهه ڪارا آهن.انسانن،جانورن ۽ چوپاين جا ڪيترن ئي قسمن جا رنگ آهن.الله کان ته سندس بندن مان اهي ڊڄندا آهن جيڪي علم ورا آهن.“اهو ٻڌندي ئي پروفيسر جيمز چوڻ لڳو” ڇا چيئي؟الله کان رڳو علم وارا ڊڄندا آهن؟عجيب ڳالهه اهي جيڪا مون کي پنجاهه سالن جي مطالعي ۽ مشاهدي بعد معلوم ٿي آهي.“

سائنس اسان کي هن ڪائنات ۽ ٻي مخلوق جي مطالعي جو هڪ طريقو ٻڌائي ٿي جنهن سان اسان کي مخلوق جي وجود جي سونهن  ۽ خالق جي عظيم دانائيء جو شعور ملي ٿو.ان ڪري اسلام سائنس جي حوصلا افزائي ڪري ٿو ڇو ته اسان ان ذريعي خدا جي تخليق جي لطافتن ۽ نزاڪتن جو بهتر نموني اڀياس ڪري سگھون ٿا.اسلام نه رڳو سائنس جي حوصلا افزائي ڪري ٿو پر اها به اجازت ڏئي ٿو ته جيڪر اسان گھرون ته پنهنجي تحقيقي ڪم کي نتيجي وارو بنائڻ لاء دين جي بيان ڪيل حقيقتن کان به مدد حاصل ڪري سگھون ٿا.ان سان ٺوس نتيجا حاصل ٿيڻ سان گڏوگڏ منزل به ترت ويجھو اچي ويندي.ان جو سبب اهو جو دين اهو اڪيلو ذريعو آهي جيڪو ڪائنات ۽ زندگيء جي وجود ۾ اچڻ جي باري ۾ سوالن جا صحيح ۽ سڌا جواب ڏئي ٿو.جيڪڏهن تحقيق جو بنياد صگحيح هجي ته ڪائنات جي شروعات،زندگيء جو مقصد ءٌ زندگيء جي نظام جي باري ۾ ڪو مونجھارو باقي نٿو رهي.اڄ سائنسي علمن جيڪا ترقي ڪئي آهي ان انسان تي حيرت جا دروازا کولي ڇڏيا آهن.لنهن شيء جي باري ۾ اڄ کان سو سال پهرين سوچڻ به ناممڪن هو اهي شيون هاڻي ممڪن بڻجي چڪيون آهن.انسان زندگيء جي هر ميدان ۾ سائنسي علم تي ڀروسو ۽ ان کي عمل ۾ آڻيندو ٿو وڃي پر سائنس جو هڪ نقصانڪار پاسو اهو آهي جو ڪجهه مسلمان به دين جي معاملي ۾ سائنس کي وڌيڪ اهميت ڏيڻ لڳا آهن.اهي سمجھن ٿا ته اسلام ۽ سائنس ۾ ڪو ضد ۽ تڪرار آهي.اهي ٻئي گڏ هلي نٿا سگھن ۽ اهو ته اسلام هڪ قديم مذهب اهي جيڪو هاڻوڪي دور جي ضرورتن کي پورو نٿو ڪري سگھي جڏهن ته حقيقت ان جي ابتڙ آهي.مولانا سيد مودودي جديد سائنس جي حوالي سان لکي ٿو ته ” پراڻي زماني ۾ ماڻهن آسمان ۽ زمين جي پيدائش،پاڻيء مان هر ساهواري شيء جي پيدا ٿيڻ ۽ تارن جي هڪ هڪ مدار ۾ ترڻ جو مفهوم ڪجهه ٻيو هو،هاڻوڪي زماني ۾ فزڪس،بايولاجي ۽ اسٽرونامي جي جديد معلومات اسان لاء انهن جو ڪجهه ٻيو مفهوم پيدا ڪري ڇڏيو آهي ۽ نٿو چئي سگھجي ته اڳيان هلي ڪري انسان کي جيڪا معلومات حاصل ٿيندي اها انهن لفظن جي ڪهڙين معنائن تي روشني وجھندي.“

فزڪس جي مشهور نوبل انعام يافته سائنسدان البرٽ آئن اسٽائين موجب سائنس مذهب سواء منڊي آهي ۽ مذهب سائنس سواء انڌو آهي.ان جو مطلب اهو آهي ته سائنس کي جيڪر مذهب جي روشني ۽ رهنمائي مهيا نه هجي ته اها ضحيح نموني اڳيان وک وڌائي نٿي سگھي.ماضي گواه آهي ته اڪثر ايئن ئي ٿيندو رهيو آهي.مادي پرست سائنسدانن ماضيء ۾ جيڪو طريقو اختيار ڪيو انهيء ۾ گھڻو وقت ضايع ٿي ويو.بلڪه اهڙيون خطرناڪ شيون به ايجاد ٿيون جيڪي انسانيت جي لاء تباهيء جو سامان آهن.اها ئي شيء سائنس ۽ مذهب جي وچ ۾ ٽڪراء جو سبب بڻي.اها سوچ ته سائنس ۽ مذهب هڪ ٻئي جا مخالف آهن،يهوديت ۽ عيسائيت جي اثر هيٺ ملڪن ۾ به ساڳيء طرح پکڙيل آهي جهڙيء طرح مسلمان دنيا ۾.حقيقيت اها آهي ته ڪنهن به توحيد پرست مذهب ۾ ڪا اهڙي تحرير موجود ناهي جيڪا سائنس کي رد ڪندي هجي.تنهن هوندي به اهو به سچ آهي ته ماضيء ۾ چرچ جي حڪم تي سائنسي علمن جو حصول ۽ ان جي جستجو گناهه قرار ڏني ويئي.پادرين قديم عهد نامن مان اهڙيون گواهيون حاصل ڪيون جن ۾ لکيل هو ته اهو منع ڪيل وڻ جنهنجو ميوو حضرت آدم عليه السلام کاڌو هو اهو علم جو وڻ هو.ان سبب الله تعاليٰ هن کان ناراض ٿيو.سائنسي علم چرچ جي حڪم تي رد ڪيا ويا ۽ انهن کي حاصل ڪرڻ ڏوهه قرار ڏنو ويو.جيئرو ساڙڻ جي ڊپ کان ڪيترائي سائنسدان جلا وطنيء تي مجبور ٿيا ايستائين جو انهن کي توبه ڪرڻ،پنهنجو رويو بدلائڻ ۽ معافي وٺڻ تي مجبور ٿيڻو پيو.مشهور سائنسدان گليلو تي ان ڪري مقدمو هليو جو هن ان نظريي کي مڃي ورتو هو ته جيڪو زمين جي گردش جي باري ۾ ڪوپر نيڪس پيش ڪيو هو.بائيبل مان هڪ غلط تاويل ڪري گليلو کي سزا ڏني ويئي.

(روزاني هلال پاڪستان)

هڪ وبا کان بچڻ لاء اڪيلائيء جي وبا طرف!

شفيق الرحمان شاڪر

اڪيلائي غم آهي.اسان سڀ قرب( ويجھو رهڻ) جا بکيا آهيون انهيء قرب سواء اسان ڪومائجي وڃون ٿا.ڀڄي ۽ ڀري وڃون ٿا.اڪيلائي پاڻ هڪ وڏي وبا آهي.هاڻوڪي وبا جي عطا ڪيل جبري اڪيلائي ۽ سوشل ڊسٽينسنگ کان اڳ انسان پنهنجا گھر اڏڻ شروع ڪري ڏنا هئا.جديد دور کان اڳ تمام ٿورا انسان اڪيلا رهندا هئا.ان اڪيلائيء جي شروعات هڪ صديء کان اڳ جي ناهي.انهيء دوران سڀ ڪجهه بدلجي ويو.هاڻي آمريڪا جهڙي ملڪ ۾ هر چئن مان هڪ ماڻهو اڪيلو رهي ٿو.ملڪ جي ڪجهه حصن خاص طور تي وڏن شهرن ۾ اهو سيڪڙو اڃا به گھڻو آهي.اوهان اڪيلا ٿيڻ سواء به اڪيلا رهي سگھو ٿا ۽ اڪيلي هوندي به اڪيلا رهي سگھو ٿا.  هاڻي اهو ٻڌائڻ جي ضرورت ناهي ته اڪيلائي اوهان جي دشمن آهي.2017 ۽ 2018ع ۾ اڳوڻي امريڪي سرجن جنرل وويڪ ايڇ مورتي ”اڪيلائيء جي وبا “ جو اعلان ڪيو هو ۽ برطانيه اڪيلائيء جو وزير مقرر ڪيو.اڪيلائيء جي ڪيفيت سمجھڻ لاء ڊاڪٽرن ۽ ماهرن هڪڙو اسڪيل مقرر ڪيو.ڇا توهان اڪثر يا ڪڏهن ڪڏهن ايئن محسوس ڪيو آهي ته ” آئون ايتريون ساريون شيون اڪيلو ڪندي اداس ٿي ٿو پوان.مون وٽ ڪو ماڻهو ناهي هوندو جنهن سان ڳالهيون ڪيان.آئون ايڏي اڪيلائي برداشت ڪري نٿو سگھان.مون کي سچ پچ محسوس ٿئي ٿو ته مون کي ڪوبه ماڻهو نٿو سمجھي .هاڻي ته آئون ڪنهنجي به ويجھو ناهيان رهيو،اهڙو ته ڪو ئي ناهي جنهن ڏانهن آئون منهن ڪري سگھان،آئون ته پنهنجو پاڻ کي بلڪل تنها ۽ ٻين کان ڪٽيل محسوس ڪري رهيو آهيان،قرنطينه جي دور ۾،ڇا هڪڙي مرض ٻيو مرض پيدا نه ڪيو آهي؟“

اڪيلائي هڪ مقبول اصطلاح آهي ۽ گھڻا ماڻهو اڪيلو رهڻ پسند به ڪن ٿا.اڪيلائي هڪ اونهي تڪليف جي حالت آهي.اعصابي سائنسدان اڪيلائيء کي ”هائي ورجيلينس“ جي طور تي سڃاڻپ ڪن ٿا جنهن جي اصليت اسان جي پراڻي ماضيء ۾ لڌي وڃي ٿي.شڪاگو يونيورسٽيء ۾ ان موضوع تي تحقيق جان ڪيسيپو ڪئي هئي جيڪو 2018ع ۾ گذاري ويو هو ۽ جنهن کي ”ڊاڪٽر اڪيلائي“ جي نالي سان ڄاتو ويندو هو.مورٿي مطابق مسئلن جي ميڙ پويان اڪيلائي هوندي آهي مثال؛ بيچيني،تشدد،وڳوڙ،ڏوهه،خودڪشي،ڊپريشن ايستائين جو سياسي انتشار پڻ.

ويهين صدي کان اڳ سمورن ڪٽنبن مان پنج سيڪڙو يا دنيا جي آباديء جو هڪ سيڪڙو رڳو هڪ شخص تي ٻڌل هو.اهي انگ اکر 1910ع جي لڳ ڀڳ وڌڻ شروع ٿيا.جڏهن 1950ع ۾ ڊيوڊ ريس ” اڪيلائي جو ميڙ“ شايع ڪيو ته ان وقت سمورن ڪٽنبن مان نو سيڪڙو هڪ شخص تي ٻڌل هو.1959ع ۾ جرمن تجزيي نگار فريڊا فريم ريخ لکيو ته” اڪيلائي ايتري قدر تڪليف ڏيندڙ ۽ خوفناڪ تجربو آهي جو ماڻهو ان کان بچڻ لاء عملي طور تي سڀ ڪجهه ڪندا.“ هن لکيو ته “هڪ ٻئي جي قرب جي آرزو هر انسان سان گڏ ننڍپڻ کان ئي هوندي آهي ۽ اهڙو ڪوبه انسان ناهي جنهن کي ان نقصان جو خطرو نه هجي.اڪيلا نه رهڻ وارا انسان اڪيلائيء کان گھڻو گھٻرائيندا آهن.“

ماهر معاشيات ايرڪ ڪلينن برگ 2012ع ۾ ”گوئنگ سولو؛ غير معمولي عروج ۽ رهڻ جي حيرت انگيز اپيل“ ۾ لکيو ته ”گذريل اڌ صديء دوران اسان جي نسلن هڪ قابل ذڪر سماجي تجربو ڪيو آهي.انساني تارخ ۾ پهريون ڀيرو هر هنڌ،هر سياسي طبقي وڏي انگ ۾ سنگل بنائڻ شروع ڪيو آهي.“ ڪلينن برگ ان کي هڪ وڏي سوڀ سمجھي ٿي.1980ع جي ڏهاڪي جي شروع ۾ اڪيلي ماڻهن جي گھراڻن ۾ گھڻو اضافو ٿيو.انهيء دور ۾ اڪيلائيء جي باري ۾ هڪ طبي ادب اڀرڻ شروع ٿيو.

ڪلينن برگ جو خيال آهي ته 1950ع جي ڏهاڪي ۾ ٽيليفون جي وڏي پيماني تي استعمال سان گڏوگڏ اطلاعات جي نيٽ ورڪ جي ٽيڪنالاجي اڪيلي زندگي گذارڻ م مدد مهيا ڪئي.ريڊيو،ٽيليويزن،انٽرنيٽ،سوشل ميڊيا اهڙيون شيون آهن جيڪي اسان کي اڪيلي گھر ۾ مهيا ٿي سگھن ٿيون.امريڪي برادريء جي لاڳاپن جي خاتمي جي باري ۾ رابرٽ پونٽم جو هڪ با اثر ڪتاب  ”بولنگ اڪيلي اڪيلي“ فيس بڪ شروع ٿيڻ کان چار سال پهرين 2000ع ۾ سامهون آيو جنهن اڪيلائيء جو اشارو ڪيو هو.ڪجهه ماڻهن جو خيال آهي ته سوشل ميڊيا جي ڪاميابي اڪيلائيء جي وبا جو نتيجو هئي.”ايڪانومسٽ “ اڪيلائيء کي ايڪويهين صديء جي ڪوڙهه قرار ڏنو.

اها ڪا حيرت جي ڳالهه ناهي ته آمريڪا ۾ عام طور تي ۽ ان کان بعد جاپان،فرانس، جرمني،برطانيه، آسٽريليا ۽ ڪينيڊا ۾ اڪيلائي عام آهي ۽ چين.برازيل ۽ هندستان ۾ اها پنهنجي عروج تي آهي.مضبوط سماجي حمايت يافته ملڪن ۾ اڪيلو اڪيلو رهڻ بهترين ڪم ڪري ٿو.جڏهن ته آمريڪا جهڙن ملڪن ۾ اهو بدترين ڪم ڪري ٿو.نه رڳو انٽرنيٽ پر هڪ سماجي حفاظت جو ڄار وڇائڻ جو وقت آيو.جنهن بعد هڪ عظيم ”عالمي قيد“ شروع ٿيو.لاڳو ٿيل اڪيلائي،سماجي دوري،شٽ ڊائون،لاڪ ڊائون هڪ انساني پر غير انساني قدم.خير، ڪجهه نه هئڻ کان ڪجهه هئڻ بهتر آهي. پر آخر ڪيستائين؟۽ جڏهن اوهان جو رابطو ٽٽي پيو ته پوء ڇا حال ٿيو؟ نتيجو؛ گھٻراهٽ.آخري ٽائي به ڪپجي ويئي؟ هي نهايت ئي خوفناڪ تجربو آهي.اڪيلائي برداشت ڪرڻ واري انساني صلاحيت جو امتحان آهي.ڇا ان اڪيلائيء ۾ اوهان پنهنجي وارن کي ڇڪيو ٿا؟ ڇا اوهان پنهنجي پڃري جي ڀتين سان مٿو ٽڪرايو ٿا؟ڇا اوهان اندر ئي اندر بند آهون ڀري رهيا آهيو يا روئي رهيا آهيو؟ اڪيلائي جيڪا ڪنهن وقت عظيم نعمت ته ڪڏهن ڪڏهن سخت اذيت هوندي آهي.

(روزاني هلال پاڪستان)