ڇا ” مائنس ون“ فارمولا قابل عمل آهي؟

 

شفيق الرحمان شاڪر

مخالف ڌر عوام ۾ وڃڻ بدران ”سليڪٽرز“ کان ئي مطالبو ڪري رهي آهي ته اهي عمران خان جي حمايت تان هٿ کڻن.پاڪستان جي سياست جي خاصيت آهي ته ان ۾ بحران پيدا ڪرڻ ۽ انهن کي برقرار رکڻ سياست جو اهم حصو آهي اهو ئي سبب آهي جو لاڳيتو سياسي محاذ آرائي يا نوان نوان شوشا ڇڏڻ به سياسي منظر نامي تي ڇانيل نظر اچن ٿا.هن وقت ظاهر ۾ حڪومت کي ڪو خطرو نظر نٿو اچي پر اسلام آباد جو سياسي ماحول ۽ ان سان ڳنڍيل سياسي يا ميڊيا جي محاذ تي موجود سياسي پنڊتن جي چوڻ موجب اسلام آباد جو سياسي ماحول ڪنهن وڏي تبديليء طرف وڌي رهيو آهي.وڏي تبديليء مان مراد  حڪومت يا وزير اعظم جي تبديلي آهي.باقي ماڻهو ان راند ۾ پنهنجا پنهنجا سياسي رنگ ڀرڻ جي ڪوشش ڪري رهيا آهن.هن وقت سياسي ماحول ۾ مخالف ڌر جي سياست چئن بنيادي نڪتن جي چوڌاريء گھمي رهي آهي.پهريون اهو ته حڪومت مڪمل طور تي ناڪام ٿي چڪي آهي جنهن ڪري ان جي تبديلي اڻ ٽر آهي. ٻيو اهو ته ملڪ جي بحران جو واحد حل نيون منصفاڻيون ۽ شفاف چونڊون آهن ڇو ته ”سليڪٽيڊ حڪومتي طبقو“ نه ته عوامي مينڊيٽ رکي ٿو ۽ نه ئي ان جي ڪا سياسي ،قانوني ۽ اخلاقي ساک آهي.ٽيون اهو ته جمهوري عمل هلڻ گھرجي پر ان لاء ضروري آهي ته هاڻوڪو وزير اعظم استعفيٰ ڏئي ۽ پنهنجي جڳهه تي ڪنهن نئين قائد ايوان جي چونڊ ڪري ته جيئن ملڪ جمهوريت جي پٽڙيء تان نه لهي سگھي.چوٿين ڳالهه اها ته جيڪي ماڻهو”سليڪٽيڊ وزير اعظم“ ۽ حڪومت کي آڻڻ جا ذميدار آهن اهي پنهنجي فيصلي تي نظرثاني ڪن ۽ هن حڪومت جي حمايت تان هٿ کڻي نئين حڪومت لاء رستو سڌو ڪن.جيتوڻيڪ مخالف ڌر جي پنهنجن صفن ۾ ڪنهن به هڪ نڪتي تي اتفاق راء جي کوٽ نظر اچي ٿي ۽ مخالف ڌر جون جماعتون پاڻ ئي اندروني تضادن جو شڪار نظر اچن ٿيون پر هن وقت هڪ سياسي نڪتو ”مائنس ون“ جي فارمولي جي چوڌاريء گھمي رهيو آهي.ڪجهه ماڻهن جو خيال آهي ته جيڪڏهن وزير اعظم عمران خان پنهن جي جاء تي ڪنهن ٻئي کي وزير اعظم نامزد ڪري ته سياسي بحران کي ٽاري سگھجي ٿو.جيڪي ماڻهو مائينس ون فارمولي جي ڳالهه ڪري رهيا آهن انهن جي خيال ۾ اسٽيبلشمينٽ ۽ عمران خان جي وچ ۾ هن وقت لاڳاپا خراب آهن.ان طبقي جي چوڻ موجب  مائينس ون فارمولا به انهيء اسٽيبلشمينٽ جي سياست سان ڳنڍيل آهي جيڪا نئين سياسي متبادل جي ڳولا ۾ آهي.اهو ئي سبب آهي جو ڪجهه ڏينهن کان مخالف ڌر جي اڳواڻن جي بيانن  ۽ تقريرن ۾ وزير اعظم کان مستعفي ٿيڻ جو مطالبو شدت اختيار ڪري رهيو آهي. ماضيء ۾ به اسان جنرل ضياءالحق ۽ پرويز مشرف جي دور ۾ مائينس ون فارمولا ڏسي چڪا آهيون.جنرل ضياء پوري ڪوشش ڪئي ته ڪنهن به طريقي سان پاڪستان جي سياست مان پيپلز پارٽيء کي مڪمل طور تي مائينس ڪيو وڃي پر هو ان ۾ ڪامياب ٿي نه سگھيو.اهڙيء طرح جنرل پرويز مشرف پنهنجي دور ۾ محترمه بينظير ڀٽو ۽ نواز شريف جي مقابلي ۾ امين فهيم ۽ شهباز شريف کي سامهون آڻڻ جي ڪوشش ڪئي پر هو به پنهنجن سمورين ڪوششن باوجود ڪامياب نه ٿي سگھيو.ان جو هڪ وڏو سبب اسان جي سياسي قيادتن جو پنهنجن جماعتن تي مضبوط سياسي ڪنٽرول يا اجاراداري آهي.ٻيو اهو ته هتي سياسي جماعتن جو ووٽ بينڪ ڪنهن فرد جي چوڌاريء گھمندو آهي.اڄ به هتي ووٽ نواز شريف،ڀٽو خاندان ۽ عمران خان جو آهي. جيڪڏهن اوهان انهن جماعتن کي انهن ماڻهن کان الڳ ڪري ڏسو ته انهن جماعتن جي حيثيت نهايت ئي ڪمزور نظر ايندي.اهو ئي سبب آهي جو فوجي حڪمران طبقو به پورو زور هڻي ڪنهن به خاندان کي سياست مان مائينس نه ڪري سگھيو.خود نواز شريف جيڪو توڙي جو هن وقت عملي طور تي سياست کان ٻاهر آهي پر نون ليگ جو ووٽ بينڪ اڄ به رڳو نواز شريف جي چوڌاريء ئي گھمي ٿو.اهڙيء طرح تحريڪ انصاف جي اصل سڃاڻپ عمران خان آهي.ان کان سواء ٻيو ڪو ماڻهو ناهي جنهن کي غمران خان جي حامين جي غير مشروط حمايت حاصل هجي.ان ڪري جيڪي ماڻهو اهو سمجھي رهيا آهن ته عمران خان کي ڪڍي ڪنهن ٻئي کي وزير اعظم بنائي سگھجي ٿو اهي غلطيء تي آهن.ماڻهن کي ياد هوندو ته 2018ع جي چونڊن کان اڳ به اهو شوشو ڇڏيو ويو هو ته عمران خان جي مرڪز ۾ حڪومت ته بڻجي سگھي ٿي پر وزير اعظم عمران خان نه پر ڪو ٻيو ٿيندو يعني عمران خان کي سونيا گانڌي بنائڻ جي ڳالهه ڪئي ويئي پر ايئن نه ٿيو.هاڻي به جيڪر عمران خان کي اهو اندازو ٿي ويو ته بحران وڌي ويو آهي ته ڪنهن ٻئي کي نامزد ڪرڻ بدران هو پاڻ ئي اسيمبليون ٽوڙي ڇڏيندو ۽ نين چونڊن جو رستو سڌو ڪندو. مخالف ڌر جيڪر سمجھي ٿي ته عمران خان جي تبديلي اڻٽر آهي  ۽ اها ملڪي مفاد ۾ آهي ته اهو ان جو سياسي حق آهي پر عمران خان کي هٽائڻ جا عملي طور تي چار رستا آهن.پهريون اهو ته مخالف ڌر جون سموريون جماعتون گڏجي عمران خان خلاف عدم اعتماد جي تحريڪ پيش ڪن.ٻيو اهو ته عمران خان پاڻ محسوس ڪري ته هو عملي طور تي ناڪام ٿي ويو آهي يا کيس حڪومت هلائڻ ۾ ڏکيائيون پيش اچي رهيون آهن ته هو پاڻ وقت کان اڳ اسيمبليون ٽوڙي نين چونڊن جو اعلان ڪري.ٽيو اهو ته مخالف ڌر جي ڪا وڏي تحريڪ عمران خان کي استعيفا ڏيڻ تي مجبور ڪري ۽ چوٿون اهو ته مخالف ڌر جون سموريون جماعتون گڏجي قومي ۽ صوبائي اسيمبلين جي سيٽن تان استعيفائون ڏين.اهڙي صورت ۾ ايڏي وڏي پيماني تي ضمني چونڊون نه ٿي سگھنديون ۽ نيٺ نين چونڊن طرف وڃڻو پوندو.هاڻي مسئلو اهو آهي جو اهي چارئي رستا مخالف ڌر لاء نهايت ئي ڏکيا آهن.اهو ئي سبب آهي جو عمران خان جي حڪومت اڃا تائين مخالف ڌر کي پنهن جي لاء ڪو وڏو خطرو سمجھڻ لاء تيار ناهي. دلچسپ ڳالهه اها آهي جو مخالف ڌر به چڱيء طرح ڄاڻي ٿي ته عمران خان جي حڪومت کي جيڪر گھر موڪلڻو آهي ته ان جو رستو ڪنهن موثر جدوجهد بدران اسٽيبلشمينٽ جي گھر ڏانهن ئي وڃي ٿو.اهو ئي سبب آهي جو مخالف ڌر عوام ۾ وڃڻ بدران ”سليڪٽرز“ کان ئي مطالبو ڪري رهي آهي ته اهي عمران خان جي حمايت تان هٿ کڻن يعني بنيادي نڪتو اهو ئي آهي ته عمران خان جي حمايت تان هٿ کڻي اهو شفقت جو هٿ سندن سر تي رکيو وڃي ته اهي پنهن جون سموريون خدمتون کين پيش ڪرڻ لاء تيار آهن.ان صورتحال ۾ ڪيڏانهن ويئي سياسي جدوجهد ۽ ڪيڏانهن ويو ووٽ کي عزت ڏيو جو نعرو؟پاليامينٽ جي بالادستي يا قانون جي حڪمراني سميت اسٽيبلشمينٽ جي سياسي مداخلت خلاف نعرن جو ڇا ٿيو؟ جيڪر اهو ئي ڪم مخالف ڌر اسٽيبلشمينٽ سان گڏجي ڪرڻ گھري ٿي ته پوء ڇا تبديل ٿيو؟ مائينس ون جا فارمولا اتي هلي سگھن ٿا جتي سياسي قيادتن جي ڀيٽ ۾ سياسي جماعتون مضبوط هجن ۽ سياسي قيادتون پنهنجن جماعتن سامهون جواب ڏيندڙ هجن.هتي ته سياسي جماعتون عملي طور تي شخصيتن هٿان يرغمال بڻيل آهن ۽ اهڙي صورت ۾ پارليامينٽ اندر مائينس ون فارمولا جون ڳالهيون ڪا اهميت نٿيون رکن ڪجهه ماڻهو اها ڳالهه ڪري رهيا آهن ته مائينس ون فارمولي کي اسٽيبلشمينٽ جي حمايت حاصل آهي پر فوري طور تي ان جو به ڪو امڪان نظر نٿو اچي.شاه محمود قريشي،فخر امام يا محمد ميان سومرو جا متبادل نالا ڪنهنجي خواهش ته ٿي سگھي ٿي پر شايد ڪا حقيقت نٿي رکي.تحريڪ انصاف ۾ ڇو ته عمران خان سواء ڪنهن کي ڪا به سياسي حيثيت حاصل ناهي.عمران خان جي حڪومت ناڪام آهي ته اها ڳالهه مخالف ڌر جي حق ۾ وڃي ٿي ڇو جو عمران خان جي ناڪامي انهن لاء سياسي رستو سڌو ڪندي پر جيڪر عمران خان کي هٿرادو طريقي سان يا ڪنهن سازش ذريعي ٻاهر ڪڍڻ جي ڪوشش ڪئي ويئي ته ان سان خود هن جمهوري نظام تي به ڪيترا ئي سوال اڀا ٿي ويندا ۽ هي ڪمزور جمهوري نظام پوئتي به ڌڪجي سگھي ٿو.ان ڪري بهتر ٿيندو ته هن نظام کي هلڻ ڏنو وڃي ۽ جڏهن به چونڊون ٿين انهن جي مدد سان ئي نئين حڪومت ۽ نئين قيادت جي چونڊ ذريعي ئي جمهوري عمل کي اڳتي وڌائي سگھجي ٿو.

(روزاني عوامي آواز)

 

پارلياماني نظام کي ويڙهڻ جا ارادا !

 

شفيق الرحمان شاڪر

قومي اسيمبلي ۽ سينيٽ جا اجلاس جاري آهن.هلندڙ سيشن رڳو ان ڪري ٿي رهيا آهن ته جيئن قومي اسيمبلي جا ساليانا مقرر ڏينهن پورا ڪرڻا آهن.رولز مطابق قومي اسيمبلي جا سال ۾ هڪ سو ويهه ڏينهن سيشن هئڻ ضروري آهي.هلندڙ پارلياماني سال جيئن ته آگسٽ ۾ مڪمل ٿيڻو آهي تنهن ڪري ان جا مقرر ڏينهن پورا ڪيا پيا وڃن.هلندڙ سيشن سان جيڪر ڪنهن کي ڪو فائدو آهي ته اهو رڳو اسيمبلي ميمبرن کي جن کي ٽي اي ڊي اي ملي ويندو.اجلاسن ۾ دلچسپي پيدا ڪرڻ لاء ڪڏهن حڪومت ۽ ڪڏهن اپوزيشن مختلف شوشا ڇڏي ڏئي ٿي جيڪي اخبارن ۽ ميڊيا جون مکيه خبرون بڻجي وڃن ٿيون.هنن ڏينهن ۾ عزير بلوچ اهڙو ئي شوشو آهي.تحريڪ انصاف ۽ پيپلز پارٽي عزير بلوچ جهڙي ڏوهاري ماڻهوء تي بحث ڪري رهيا آهن ۽ سٺي رونق متل آهي.هن وقت ٻئي جماعتون دعويدار بڻيل آهن ته چورن ۽ لٽيرن کي پڌرو ڪيو ويندو.اهڙيء طرح قومي اسيمبليء جا رهيل ڏينهن پورا ڪيا پيا وڃن.ان کان سواء انهن اجلاسن جو ڪو ٻيو مقصد ناهي.تنهن هوندي به پردي پويان گھڻو ڪجهه ٿي رهيو آهي.انهن مان سڀ کان اهم ڳالهه آئين ۾ ترميم متعلق آهي.حڪومت هن وقت تلوار نيام مان ڪڍي ارڙهين ترميم سان ڇيڙ ڇاڙ جي تياري ڪري ورتي آهي.وفاق ۽ صوبن جي وچ ۾ مالي وسيلن جي ورڇ بابت 2010ع کان قومي مالياتي ڪميشن سبب جيڪو بندوبست ٿيو هو انهيء کان منهن موڙڻ جي نيت آهي.سينيٽ جي اجلاس ۾ ارڙهين ترميم تي حڪومت جو ارادو ظاهر ٿي چڪو آهي.متحده جي سينيئر ميمبر بيريسٽر سيف ذريعي ٻيڙي درياء ۾ لاٿي ويئي آهي.محمد علي سيف سينيٽ ۾ نجي ڪاروائيء واري ڏينهن هڪ قانون متعارف ڪرائڻ گھريو آهي.پارليامينٽ ۾ هفتي ۾ هڪڙو ڏينهن نجي ڪاروائيء لاء مخصوص هوندو آهي.ان دوران ڪوبه ميمبر ذاتي حيثيت ۾ قانونسازيء لاء ڪو بل ايوان ۾ پيش ڪري سگھي ٿو.ان ڪري محمد علي سيف مسودي جي لاء نجي ڪاروائيء جو ڏينهن ئي چونڊيو جيڪو رڳو ڪو سادو قانون نه پر آئين ۾ ترميم سان تعلق رکي ٿو.سندس خواهش هئي ته آئين جي آرٽيڪل 160 جي ضمني شق A(3) کي ختم ڪيو وڃي.ان شق مطابق اهو طيء ڪري ڇڏيو ويو آهي ته ڪنهن به مالياتي سال دوران صوبن لاءرقم مخصوص ڪرڻ وقت ان ڳالهه کي يقيني بنايو ويندو ته گذريل سال صوبن لاء جيڪو حصو مخصوص ڪيو ويو هو ان ۾ ڪنهن به صورت ۾ گھٽتائي نه ڪئي ويندي.ايوان ۾ پيش ڪيل مسودي ۾ ارادو ظاهر ڪيو ويو آهي ته ان شق کي ختم ڪيو وڃي.ان مسودي ۾ در اصل فقط ارڙهين ترميم کان ڇوٽڪارو ئي نشانو ناهي بلڪه ان خواهش جو به اظهار آهي ته پارلياماني نظام کان جان ڇڏائي وڃي ڇو ته سندن خيال ۾ سٺي حڪومت رڳو ماهرن ذريعي ئي قائم ڪري سگھجي ٿي.ان بحث جي شروعات ٿيندي ئي اسلام آباد ۾ اڳوڻن بيوروڪريٽس  جي هڪ وڏي اڪثريت پنهنجون شيروانيون تيار ڪرائي رهي آهي.انهن کي به يقين آهي ته ملڪ جا مسئلا رڳو غير ملڪي يونيورسٽين مان آيل اعليٰ تعليم يافته  ٽيڪنوڪريٽس ئي حل ڪري سگھن ٿا.جيڪر اهو معاملو رڳو سينيٽ لاء آهي ته فضول مشق آهي.آئين ۾ ڪنهن به ترميم لاء ٻه ڀاڱي ٽي جي اڪثريت گھربل آهي.حڪومت وٽ اها اڪثريت قومي اسيمبلي توڙي سينيٽ ٻنهي ۾ ڪانهي.سينيٽ ۾ ته اپوزيشن جو پڙ ڳرو آهي.ٿي سگھي ٿو ته نجي ڪاروائيء واري ڏينهن مسودو پيش ڪري ماحول جوڙڻ مقصد هجي. مسلم ليگ نون جي شاهد خاقان عباسي ارڙهين ترميم تي ڳالهيون ڪرڻ لاء راضي نظر اچي ٿوپيپلز پارٽي به ڪنهن حد تائين راضي آهي.سينيٽ ۽ قومي اسيمبلي ۾ جي يو آئي ايف اپوزيشن جي هڪ وڏي جماعت آهي.سينيٽر عطاء الرحمان ان ترميم جي مزاحمت جو اعلان ڪيو آهي جنهن بعد تحريڪ انصاف جي پارلياماني پارٽي ۽ متحده گڏجي به قانون جو مسودو سينيٽ ڪميٽي آڏو موڪلڻ ۾ ناڪام رهيون.اپوزيشن خوش آهي ته ان آئين سان ڇيڙ ڇاڙ جي ڪوشش ناڪام بنائي ڇڏي آهي تنهن هوندي به اها ڊنل آهي ته ڪٿي ملڪ ۾ صدارتي نظام ته متعارف نه پيو ڪرايو وڃي.اهو نظام قائم ٿي ويو ته عمران خان وزارت عظميٰ ڇڏي ايوان صدر وڃي سگھي ٿو.پوء هو هر شعبي جي ماهرن تي ٻڌل هڪ ڪابينا جوڙيندو جيڪا نئين نظام جو بنياد رکندي.جيئن ته ٻلي ٿيلي کان ٻاهر اچي چڪي آهي ۽ ارڙهين ترميم تي سوال اڀا ڪيا پيا وڃن.اهي سوال نهايت ئي سوچ ويچار ۽ منصوبي هيٺ اٿاريا پيا وڃن.انهن جي حل لاء ڪو منصوبو جڙيو ضرور آهي ۽ اپوزيشن انهيء منصوبي جو منهن پير ڳولهي رهي آهي.هڪ ٻيو حساس معاملو سامهون آيو آهي ته 19 اڻ چونڊيل ڪابينا ميمبرن مان 4 خاص معاون ٻٽي شهريت رکن ٿا.ڪابينا ڊويزن انهن جي فهرست ۽ سمورا تفصيل ظاهر ڪري ڇڏيا آهن.انهيء تي اپوزيشن جو رد عمل به اچي چڪو آهي ته ٻٽي شهريت رکندڙ شخص پارليامينٽ جو ميمبر نٿو بڻجي سگھي ته پوء انهن کي ڪابينا ۾ ڪيئن ٿو شامل ڪري سگھجي؟جيئن ته عمران خان ماضيء ۾ ٻٽي شهريت رکندڙ ميمبرن جي سخت مخالفت ڪندو هو.سوال اهو آهي ته وزير اعظم معلومات هئڻ باوجود ٻٽي شهريت رکندڙن کي پنهنجي ڪابينا ۾ ڇو شامل ڪيو؟ڇا نئون پاڪستان ٺاهڻ لاء اهڙن ماڻهن جو ڪابينا ۾ شامل ٿيڻ ضروري هو؟جيڪڏهن وزير اعظم کي اها ڄاڻ نه هئي ته پوء ته اها اڃا به ڳڻتيء جوڳي ڳالهه آهي.جيڪر انهن کي ڪابينا ۾ رکڻ ضروري هو ته پوء انهن جا ٻاهرين ملڪن ۾ موجود اثاثا سامهون آڻڻ جو ڪهڙو مقصد هو؟ ان جو مطلب اهو ٿيو ته انهن مشيرن کي فارغ ڪيو پيو وڃي ۽ ظاهر آهي ته اهو ڪم حڪومت نه پر ڪنهن ”ٻئي “ ڪيو آهي.مشيرن لاء ته اڳڀرائي ٿي آهي پر وفاقي ڪيبينيٽ سيڪريٽري سميت هن وقت ملڪ ۾ گھٽ ۾ گھٽ چوويهه هزار سرڪاري ملازم ٻٽي شهريت رکن ٿا.اهي ماڻهو انهن ملڪن سان وفاداريء جو حلف کنيو ويٺا آهن. پاڪستان جي آئين جي آرٽيڪل 5 ۾ واضح طور تي لکيل آهي ته هر شهري رڳو ان وقت رياست جو وفادار هوندو جڏهن اهو ڪنهن ٻئي ملڪ جي شهريت نه رکندو هجي.آئين ۾ اها پابندي آهي ته جنهن رياست سان وفاداريء جو حلف ناهي کنيو اهو رياست جي ڪنهن به فيصلي ڪندڙ فورم تي ويهي نٿو سگھي.وفاقي ڪابينه هڪ فيصلي ساز فورم آهي.ان جي ورڪنگ ڪجهه ان طرح هوندي آهي جو ان ۾ رڳو اهو ويهي سگھي ٿو جنهن رڳو پنهنجي ملڪ سان وفاداريء جو حلف کنيو هجي.سرڪاري ملازم،مشير يا وزير مملڪت ان وقت ويهندا آهن جڏهن انهن جي باري ۾ ڪو نڪتو بحث هيٺ هجي.پنهنجي ڳالهه ڪري يا بريفنگ بعد اهي ماڻهو ڪابينا اجلاس مان اٿي هليا ويندا آهن پر هن ڀيري اهو ٿي رهيو آهي جو ڪنهن به شيء جي پابندي نه ٿي رهي آهي جنهن ڪري اهوحساس معاملو کنيو ويو آهي جنهن بعد  گھڻا مشير فارغ ٿي ويندا!

(روزاني عوامي آواز)

ڪورونا ۽ اولهه جي طاقت جا ڀڄندڙ بت!

شفيق الرحمان شاڪر

اولهه جي دنيا گذريل ٻن ٽن صدين کان ڪنهن ”نامعلوم“ جي خوف ۾ ورتل آهي.ايئن ڇو آهي؟ ان ڳالهه کي سمجھڻ لاء ڪجهه بنيادي تصورن جو ذڪر ڪرڻ ضروري آهي.زندگي ۽ ڪائنات ۾ جيڪر خدا تعاليٰ کي مرڪزي حيثيت ڏني وڃي ته پوء انسان جي لاء ڪابه شيء ”نامعلوم“ نٿي رهي.ان دائري ۾ انسان ڄاڻي ٿو ته خدا ڪهڙين ڳالهين سان خوش ٿئي ٿو ۽ ڪهڙين شين تي ناراض ٿئي ٿو.سڀني کي معلوم هوندو آهي ته خدا ڪهڙين ڳالهين تي انعام ڏئي ٿو ۽ ڪهڙين ڳالهين تي سزا ڏئي ٿو.مذهب جي دائري ۾ زندگي گذاريندڙن کي خبر هوندي آهي ته ڪجهه شيون ”آزمائش“ هونديون آهن ۽ ڪجهه شيون ”تقدير خداوندي“ جي حيثيت رکن ٿيون پر جڏهن انسان خدا جو انڪار ڪندو هجي ته پوء هو ڪنهن نامعلوم خوف جو شڪار ٿيڻ سواء رهي نٿو سگھي.اولهه واري جديد دنيا بنيادي طور تي خدا جي منڪر آهي ان ڪري ان جي اڪثريت به هڪ نامعلوم خوف ۾ ڦاٿل آهي.اولهه جا سائنسدان ٻن صدين کان ٻڌائيندا رهيا آهن ته هن ڪشادي ڪائنات اندر اسان جي ڌرتيء جي حيثيت هڪ ذري کان وڌيڪ ناهي ۽ خلا ۾ موجود ڪابه شيء اوچتو ڌرتيء سان ٽڪرائجي ڌرتيء تان زندگيء جو نالو نشان مٽائي سگھي ٿي.اولهه جي سائنسدانن جو خيال آهي ته دنيا مان ڊائناسور به اهڙي نموني ختم ٿيا هئا.هالي ووڊ گذريل سٺ ستر سالن ۾ اهڙيون ڪئين فلمون جوڙيون آهن جن ۾ مريخ يا ڪنهن نامعلوم گرهه کان آيل مخلوق زمين ۽ انسانن تي غالب اچي وڃي ٿي.اهڙيون فلمون به آهن جن ۾ ڪا نا معلوم بلا يا وبا اوچتو ڪٿان ظاهر ٿي آمريڪين جي زندگيء کي برباد ڪري ڇڏي ٿي.انهيء صورتحال جون ٻه وضاحتون ممڪن آهن.هڪڙي اها ته خدا جي انڪار بعد اولهه وارن لاء زندگي ۽ ڪائنات ”اوپري“ بڻجي ويئي آهي ۽ انهيء اوپرائپ مان نامعلوم جو خوف پيدا ٿي رهيو آهي.ٻي وضاحت اها ٿي سگھي ٿي ته اولهه وارن خالق ۽ خلق خدا جي خلاف ايترا ته ڏوهه ڪيا آهن جو انهن گناهن جو احساس ”احساس گناهه“ بڻجي اولهه وارن جي گڏيل نفسيات ۾ رچي ويو آهي.اهو احساس اولهه وارن کي ان خوف ۾ ڦاسائي ٿو ته انهن جيڪي ڏوهه ڪيا آهن انهن جي سزا جي طور تي ڪو نه ڪو گڏيل نتيجو ڪنهن نه ڪنهن صورت ۾ ضرور ظاهر ٿيندو.جيئن ته اولهه ان سزا جي نوعيت کان واقف ناهي ان ڪري اهو ان کي مريخ جي مخلوق يا ڪنهن ٻي بلا سان ڀيٽ ڏيئي انهن کان قسمين قسمين فلمون تيار ڪرائي ٿو.اها ڳالهه ڪيتري عجيب آهي جو اولهه عرصي کان جنهن نامعلوم بلا جي خوف ۾ ورتل هو اها ڪورونا جي صورت ۾ ظاهر ٿي چڪي آهي.اسان ڪيترن ئي اهڙن وڏن قاتلن جي باري ۾ پڙهيو آهي جيڪي ٻين کي مارڻ ۾ وڏي ”دليري“ ڏيکاريندا هئا پر ناحق خون سندن دل ۾ اهو خوف پيدا ڪري ڇڏيو ته کين ڪو نه ڪو ماري ڇڏيندو.ان ڪري ڪجهه قاتلن کي ننڊ بلڪل ئي نٿي اچي.اولهه وارن جو ضمير ايترو سجاڳ ڪونهي جو اهي ڪروڙين بي گناهه ماڻهن کي قتل ڪري پنهنجي ننڊ وڃائي سگھن پر اولهه جي آرٽ خاص طور تي سندن فلمن مان سندن گڏيل باطن جوڪجهه اندازو ٿئي ٿو.انساني زندگيء جو اهو پاسو به عجيب آهي جو انسان جنهن خوف ۾ ڦاٿل هوندو آهي اهو هڪ ڏينهن نيٺ مجسم بڻجي سامهون اچي بيهندو آهي.ڪورونا وائرس اولهه وارن جو اهڙو ئي خوف آهي.اڳ ۾ ان خوف جو ڪو نالو نه هو پر هاڻي ان جو هڪڙو نالو رکيو ويو آهي.پر اولهه جو ان کان به وڏو خوف ڪجهه ٻيو آهي ۽ اهو خوف آهي دنيا مان اولهه جو گم ٿي وڃڻ.ان ڪري نه جو خدا نه ڪري جو هن وبا ۾ اولهه جا سڀ ماڻهو مري ويندا بلڪه سندن خوف آهي دنيا مان سندن تهذيبي،سياسي،علمي،معاشي ۽ فوجي طاقت جي گم ٿيڻ جو خطرو.اهو خوف ڪنهن ٻئي پيدا ناهي ڪيو پر سندن اندران ڦٽو آهي.اوڻويهين صديء ۾ اولهه جو قومون پنهنجي پنهنجي جغرافيائي حدن مان ٻاهر نڪتيون ۽ اٽڪل پوري دنيا تي قابض يا غالب ٿي وييون.سندن اهو غلبو اهڙو ته شاندار هو جو لڳو ٿي ته اهو ڪڏهن به ختم نه ٿيندو پر ويهين صدي۽ جي وچ ڌاري اولهه جو نو آبادياتي نظام گم ٿيڻ شروع ٿي ويو.ان تجربي اولهه جي ”آسماني ” مخلوق کي زميني مخلوق بنائي ڇڏيو.روس ۾ 1917ع ۽ چين ۾ 1949ع ۾ ايندڙ سوشلسٽ انقلاب اولهه کي پهريون ڀيرو ڪنهن ”عالمي حريف“ جي خوف ۾ مبتلا ڪيو. سوشلزم جو ڊپ ايترو ته هو جو اولهه کي لڳو ته سوشلسٽ انقلاب امريڪا ۽ برطانيا ۾ به اچي سگھي ٿو پر 1992ع ۾ سوويت يونين ٽٽي ويو ۽ سوشلزم به اڏامي ويو.ان سان اولهه جي سياسي،معاشي،فوجي ۽ تهذيبي بالادستي کي هڪ نئين قوت ملي ۽ آمريڪي انتظاميه ۾ اهو اعتماد پيدا ٿيو جو اها اهو اعلان ڪري سگھي ته دنيا ۾ سرمائيداري نظام جي فتح ٿي ويئي آهي ۽ تاريخ جو اهو سفر جنهن ۾سرمائيداراڻي ۽ سوشلسٽ نظام ۾ ڇڪتاڻ رهي سو ختم ٿي ويو۽ هاڻي پوري انسانيت وٽ ڪرڻ لاء رڳو هڪڙو ئي ڪم رهجي ويو آهي ته اها اولهه جي قدرن جي پيروي ڪري.اولهه جا ڪجهه دانشور ايترو ته پر اعتماد بڻيا جو انهن صاف چيو ته ويهين صدي آمريڪا جي صدي هئي ۽ ايڪويهين صدي به آمريڪا جي صدي هوندي پر آمريڪي دانشورن جي ذهانت ۽ علم جو اهو حشر اسان جي سامهون آهي ته سوويت يونيين جي ٽٽڻ کان ويهه پنجويهه سال بعد ئي چين دنيا جي ٻي وڏي معاشي طاقت بڻجي اڀريو.روس پيوٽن جي اڳواڻيء ۾ ٻيهر پنهنجن پيرن تي بيهي رهيو ۽ آمريڪا کي ڪيترن ئي محاذن تي چيلينج ڪرڻ لڳو.آمريڪا افغانستان ۾ طالبان کي شڪست ڏيڻ آيو هو پر رڳو ٿورڙن طالبان وقت جي سپر پاور جو ڀوسو ڪڍي ڇڏيو.ان کان گھڻو اڳ پال ڪينيڊي پنهنجي ڪتاب ”وڏين طاقتن جو عروج ۽ زوال“ ۾ آمريڪا جي زوال جي اڳڪٿي ڪري چڪو هو.انهن سمورين سچائين اولهه جي سياسي.معاشي،فوجي ۽ تهذيبي زوال جي خوف کي نروار ڪري ڇڏيو آهي.تجربو ڪيو وڃي ته ڪورونا وائرس اولهه جي سمورن بتن کي ٽڪرا ٽڪرا ڪري ڇڏيو آهي.اولهه جو سڀ کان وڏو بت سائنس ۽ ٽيڪنالاجي آهي.سائنس اولهه جو خدا به آهي ۽ انهن جو مذهب پڻ.سائنس اولهه جي وحي به آهي ته انهن جو عقل پڻ.سائنس اولهه جي سماعت به آهي ته انهن جي بصيرت پڻ.جهڙيء طرح مسلمانن خدا تي ايمان آندو تيئن اولهه سائنس تي ايمان آندو.اولهه وارن توڙي انهن جي اثر هيٺ سمورن انسانن جو اعتماد آهي ته سائنس ذريعي هر ناممڪن شيء کي ممڪن بڻائي سگھجي ٿو.اڃا ڪلهه جي ڳالهه آهي جو نوح حراري اها دعويٰ ڪئي هئي ته سائنس ۽ ٽيڪنالاجيء سبب موت تي قابو پائڻ هاڻي ٽيڪنيڪل مسئلو آهي ۽ امڪان آهي ته ايندڙ سو سالن اندر انسان موت تي قابو پائي هميشه لاء امر بڻجي ويندو.اهم ڳالهه اها ته اولهه ته ڇا پر پوري دنيا مان ڪنهن به سامهون اچي اهو نه چيو ته حراري بڪواس ٿو ڪري.انهيء جو سبب اهو جو ماڻهن جي اڪثريت کي لڳو ته ممڪن آهي ته سو سالن ۾ سائنس ايتري ترقي ڪري جو موت تي فتح حاصل ٿي وڃي.پر ڪورونا وائرس سائنس ۽ ٽيڪنالاجيء کي اونڌي منهن ڪيرائي وڌو.ان وائرس جي باري ۾ هاڻي عجيب عجيب ڳالهيون ڪيون پييون وڃن.پهرين چيو ويو ته اهو وائرس چين کان آيو جڏهن ته هاڻي سي اين اين اطلاع ڏيئي رهي آهي ته ڪورونا چين نه پر يورپ کان آمريڪا آيو.پهرين چيو ويو ته ڪورونا زندهه جرثومو آهي جڏهن ته هاڻي چيو پيو وڃي ته اهو مرده ۽ طفيلي وائرس آهي.ڪڏهن ٿا چون ته ويڪسين ڪجهه ڏينهن ۾ اچڻ واري آهي ته ڪڏهن ٻڌائين ٿا ته ان ۾ گھٽ ۾ گھٽ سال لڳي ويندو.مطلب ته ان پوري بحران ۾ سائنس ڪو معجزو ثابت نه ٿي سگھي آهي.ڪورونا سائنس جي ڪمزوري ۽ محدوديت کي وائکو ڪري ڇڏيو آهي.
اولهه جو هڪ وڏو بت سندس معاشي نظام آهي،ان جي معاشي ترقي ۽ خوشحالي آهي.ڪورونا رڳو ٻن ٽن مهينن اندر ان بت جا ٽڪر پکيڙي ڇڏيا آهن.آمريڪا ۾ رڳو هڪ مهيني دوران هڪ ڪروڙ ستر لک ماڻهو بيروزگار ٿيا آهن.اٽليء ۾ صورتحال ايتري خراب ٿي آهي جو اتي چوريون ٿيڻ شروع ٿي وييون آهن.جيڪر ڪرونا ڪجهه وڌيڪ عرصي لاء مهمان رهيو ته پوري دنيا ۽ خاص طور تي آمريڪا ۽ يورپ جون معيشتون بلڪل ئي برباد ٿي وينديون.بيشڪ ٽين دنيا جا ملڪ به گھڻو متاثر ٿيندا پر اولهه جي ملڪن جي خوشحاليء جو جنازو نڪري ويندو.ڪورونا وائرس اولهه جي مادي طاقت خاص طور تي فوجي طاقت جا به پرزا اڏائي ڇڏيا آهن ۽ اهو هڪ بي جان جرثومي آڏو بيوسيء جي تصوير بنيو بيٺو آهي.نائين اليون دوران آمريڪا جا ٽن هزارن کان ڪجهه وڌيڪ ماڻهو مئا هئا جنهنجي رد عمل ۾ هن افغانستان اندر ٻن لکن کان مٿي بي گناهه ماڻهو ماري وڌا ۽ عراق تي امريڪا رڳو اهو الزام هڻي حملو ڪيوته ان وٽ وڏي پيماني تي تباهي پکيڙيندڙ زهريلا هٿيار آهن پراتان ڪجهه به نه ملي سگھيو ۽ لکين بي گناهه عراقي آمريڪي ظلم جو شڪار ٿي ويا.هاڻي ڪرونا هزارين آمريڪي ماري ڇڏيا آهن پر آمريڪا ان دشمن جو وار ونگو به نه ڪري سگھيو آهي.مڇرن جي ننڍري فوج هزارين سال پهرين نمرود جي فوج کي چٽي ورتو هو ۽ اڄ مڇرن کان به هڪ معمولي شيء آمريڪا ۽ يورپ جي سموري مادي ۽ فوجي قوت کي بي معنيٰ بڻائي ڇڏيو آهي.

اولهه صدين کان عقل جي بت جي پوڄا ڪندو رهيو آهي.ان جو ضد آهي ته هن جي عقل کي ڪنهن وحي جي روشنيء جي گھرج ڪانهي پر اولهه جي عقل جي پستيء جو اهو حال آهي جو اهو ٽن مهينن ۾ اڃا تائين ڪورونا جي اچڻ ۽ ان جي مچايل تباهي جي منطق کي بيان ڪرڻ کان لاچار آهي.ان سلسلي ۾ اولهه جي لادين ماڻهن سان ڪهڙي شڪايت ڪئي وڃي جڏهن اولهه جي سڀ کان وڏي مذهبي ۽ روحاني شخصيت پوپ فرانسس پنهنجي بيان ۾ ڪورونا کي ”فطرت جو انتقام“ جو نالو ڏيئي رهيو آهي.پوپ چيو ته انسان فطرت سان جھيڙو ڪيو آهي جنهن ڪري فطرت هاڻي انتقام وٺي رهي آهي.ڪيتري نه عجيب ڳالهه آهي جو اولهه جي وڏي ۾ وڏي روحاني ۽ مذهبي شخصيت به ڪورونا کي ”ما بعد الطبيعاتي تناظر“ ۾ ڏسڻ بدران رڳو طبيعاتي تناظر ۾ ڏسي رهي آهي!

(روزاني عوامي آواز)