ڪرپشن،احتساب ۽ ڪجهه تلخ سچائيون!

شفيق الرحمان شاڪر

غربت،بدحالي،بي روزگاري،بيمارين ۽ پاڻيء جي شديد کوٽ ۾ ورتل ملڪ ۾ عدالتن ۽ سياسي محفلن کان وٺي اقتدار جي ايوانن تائين،سوشل ميڊيا کان ويندي پرنٽ ۽ اليڪٽرانڪ ميڊيا تائين،تحقيقاتي ادارن کان ويندي پريس ڪانفرنسن تائين لفظ ”ڪرپشن“ جو ئي شور ٻڌڻ ۾ اچي ٿو. هڪ ٻئي تي ڪرپشن جا الزام آهن يا وري انهن الزامن جا جواب آهن.لڳي ٿو ته اهو لفظ اسان جو مجموعي قومي ناشتو بڻجي چڪو آهي يا وري اهو رڇ آهي جيڪو نه اسان جي جان ڇڏڻ لاء تيار آهي ۽ نه ئي اسان سندس جان ڇڏڻ لاء راضي آهيون.تحقيقاتي ۽ احتسابي ادارا روزانو ڪا لسٽ ظاهر ڪن ٿا انهيء اڻ چيل جملي سان ته ” پڙهندا وڃو ۽ شرمائيندا وڃو.“ اهو به محسوس ٿئي ٿو ته ڪجهه مهربانن کي احتساب احتساب ۽ ڪرپشن ڪرپشن ڪندي ڪندي ڪا ماليخوليا ٿي پيئي هجي.پر ان جو مطلب اهو هرگز ڪونهي ته ملڪ ۾ ڪرپشن نالي ڪا شيء آهي ئي ڪانه!پر سوال اهو آهي ته اسان وڏي پيماني جي ان ڪرپشن مان واقعي جان ڇڏائڻ چاهيون ٿا يا رڳو ڪرپشن ڪرپشن راند کيڏڻ گھرون ٿا؟پهرين ڳالهه اها ته ڪرپشن رڳو رشوت،ڪميشنون کائڻ ۽ مالي غبن ڪرڻ جو نالو ناهي.سوچن ۽ روين جي گدلاڻ به ڪرپشن ئي آهي. ٻي ڳالهه اها ته جنهن مرض جي اسان بار بار رڙ ڪري رهيا آهيون اهو مرض دنيا ۾اڪيلو رڳو اسان کي لڳل ڪونهي.ٽين دنيا جي ملڪن ۾ اها بيماري عام آهي.ٽين ڳالهه اها ته اهو مرض ڪجهه مهينن يا سالن جي پيداوار نه پر پوري اڌ صديء تي پکڙيل آهي.انهيء ۾ شڪ ناهي ته آهي اهو نهايت ئي خطرناڪ مرض جيڪو ملڪن ۽ قومن کي نه رڳو عالمي برادريء ۾ بي وقعت ۽ غير معتبر بڻائي ٿو پر سماجن کي غربت ۽ بدحالين جي ڌٻڻ ۾ ڌڪي ٿو،اهڙو مرض جيڪو ڪنهن وبا جيان پکڙجي پوري سماج کي هڙپ ڪري وڃي ٿو ۽ پوري سماجي،سياسي ۽ روحاني زندگيء کي به تباهه ۽ برباد ڪريو ڇڏي ۽ اها به حقيقت آهي ته گذريل ڪجهه ڏهاڪن ۾ ڪرپشن جنهن پيماني تي وڌي پنهنجون سموريون حدون اورانگھيون آهن انهيء جو مثال به دنيا جي سماجن ۽ ملڪن ۾ گھٽ ملي ٿو پر سوال وري به اهو ته ان مرض مان جان آجي ڪرائڻ لاء اسان ڪيترو سنجيده آهيون؟ ڪرپشن بي پاڙي  پيلي ول جيان آهي جيڪا وڏن وڏن ساون وڻن کي وڪوڙي انهن جي زندگي چوسي وٺي ٿي.اهڙي لعنت جيڪا ڪنهن سماج تي هڪ دفعو اچي ڪڙڪي  ته هڪ ٽاريء کان ٻي ۽ ٻي کان اڳين ٽاريء کي وڪوڙيندي ويندي آهيجنهن جي نتيجي ۾ پيلي ويرانيء سوا باقي ڪجهه به نظر نه ايندو آهي.ايستائين جو سماج جي اخلاقي صحت جا محافظ مذهبي ۽ تعليمي ادارا توڙي انهيء لعنت کي روڪڻ لاء قائم ٿيل ادارا به ان جي زهر کان محفوظ نٿا رهن. ڪنهن به برائيء خلاف جاکوڙ جو دارومدار سماج جي اخلاقي معيارن ۽ قدرن تي هوندو آهي ته اسان سماج جي حيثيت ۾ ڪهڙي شيء کي قبول ۽ ڪهڙي شيء کي رد ڪيون ٿا.بدعنوان روين سان بدعنوانيء جو مقابلو ڪري نٿو سگھجي.ڪي نگران يا محافظ جيڪر پاڻ ئي بد ديانت هوندا ته ڦرلٽ جي مال ۾ پنهنجو حصو گھري هو به ڪرپشن ۾ مددگار بڻبا.اسان جو معاملو ڪجهه هن طرح آهي جو ڪرپشن پاڪستان ٺهڻ سان گڏ ئي ڪنهن جاڙي ٻار جيان ڄمي پيئي هئي.اهي ماڻهو جيڪي اڄ سماج ۾ ڪنهن امتيازي حيثيت جا مالڪ آهن،پاڪستان جي شروعاتي ڏينهن واري تاريخ وڏي احتياط سان لڪائين ٿا.اهي ماڻهو ڪرپشن خلاف تقريرون ته ڪن ٿا پر ڪرپشن جي بنياد ۽ سببن تي گونگا بڻجيو وڃن.سچ  اهو آهي ته اهو پاڪستان جي شروعاتي تاريخ جو اهڙو بدنصيب باب آهي جنهن ۾ اسان جي ڪرپشن،موقعا پرستي،مذهبي بليڪ ميل ۽ بي حسيء جون پاڙون کتل آهن.اسان جي اڳواڻن کي شايد انهن مسئلن جو ادراڪ ئي نه هو جيڪي هندستان جي ورهاست وقت قوم کي پيش اچڻ وارا هئاجنهن جو هڪ مثال اهو جو مهاجرن جي آبادڪاريء لاء ڪو ٺوس منصوبو ئي موجود نه هو.عين ان وقت جڏهن هندستان مان آيل مهاجر ڪيمپن ۾ سڙي رهيا هئا ته ملڪ جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ هندن ۽ سکن جي ڇڏيل ملڪيتن جي ڦرلٽ اهڙي نموني ٿي رهي هئي ڄڻ ته فصلن تي ڪا ماڪڙ ڪڙڪي هجي. چالاڪ مفاد پرستن جي چاندي ٿي ويئي.گھڻا ليڊر ۽ بيورو ڪريٽ بحاليء وارن دفترن ۾ ويهي پنهنجو حصو پتيوصول ڪري رهيا هئاجڏهن ته ٻئي طرف ڪيمپن ۾ ٿيندڙ جنسي ڏوهن جون گنديون ڪهاڻيون گردش ڪنديون رهيون.جنهن کان پوء پراپرٽي ڪليم وارو تماشو شروع ٿيو پر پراپرٽي ڪليم ڇا هئي؟ نئين جڙيل پاڪستان طرف هجرت ڪندڙ بي شمار مسلمانن ۾ اهي به ضرورهئا جيڪي هندستان ۾ پنهنجا گھر گھاٽ،ڪاروبار ۽ مال ملڪيتون ڇڏي آيا هئا پر بي شمار اهي به هئا جن جو اتي ڪجهه به نه هو يا معمولي هو. ڪليمن کي حقيقتن تي پرکڻ جو ڪو قابل اعتماد طريقو نه هو ۽ هر شخص کي اها ڪليم ڪرڻ جو حق حاصل هو ته هن هندستان ۾ هي ڇڏيو ۽ هو ڇڏيو وغيره ۽ هن کي پاڪستان ۾ برابر معاوضو ملڻ گھرجي.ان جو نالو رکيو ويو ڪليم.پر ماڻهو پنهنجي ڪليم ڪيئن ثابت ڪندا هئا؟ ظاهر آهي ته ڪنهن وٽ ملڪيت جو ڪو ڪاغذ پٽ نه هو.اهڙي صورتحال ۾ ڪوڙين ڪهاڻين جي گنجائش موجود هئي جنهنجي تصديق لاء ذاتي گواهيء کان سواء ٻيو ڪجهه به موجود نه هو ۽ ان جي به ڪا خاص مشڪل نه هئي جو ڪونه ڪو همدرد آفيسر،تحريڪ پاڪستان جو ڪو ڪارڪن يا ڪو سياسي اڳواڻ ڪنهنجي ڪليم منظور ڪري سندس تقدير بدلائي سگھيو ٿي.سو هندن ۽ سکن جون ڇڏيل شهري ۽ ديهي ملڪيتون،رهائشون ۽ ڪاروباري جائدادون اهڙن اهڙن ماڻهن جي هٿ لڳيون جيڪي ڪنهن به طرح انهن جا حقدار نه هئا.سڀ کان گھڻو اهو عمل صنعتي،تجارتي ۽ ڪاروباري شعبن ۾ ٿيو جتي مسلمانن کي ڪو خاص تجربو نه هو ان ڪري جيڪو نئون ڪاروباري طبقو پيدا ٿيوتنهن کي ڪاروبار جي اصولن،ان جي اخلاقيات ۽ مزاج جي باري ۾ نه ته ڪو خاص تجربو هو ۽ نه ئي انهن کي سکيا ڏيڻ جو ڪو بندوبست ڪيو ويو.برطانوي حڪومت کان پهرين برصغير ۾ مسلمانن جو مزاج عام طور تي جاگيرداراڻو ۽ زمينداراڻو هو.بعد جي صدين ۾ گھڻي ڀاڱي مسلمان مزاحمت ۽ ورهاڱي جي تحريڪن ۾ رهيا.رڳو هڪ محدود طبقو سول سروس ۽ فوج ۾ شامل ٿيو.ان سڄي دور ۾ اسان جي ڪاروباري طبقي ۾ جاگيرداراڻو ۽ جنگي مزاج ڇانيل رهيو ۽ حقيقي ڪاروباري طبقي جي جمهوري مزاج جي کوٽ رهي.برصغير ۾ صدين کان مسلمان هندو ڪاروباري طبقي کي حقارت سان ”واڻيو“ چوندا آيا هئا ۽ کين رئيس يا سپاهي هئڻ تي فخر رهيو.ان ڪري اسان جي ڪاروباري طبقن لاء اها فطري ڳالهه هئي ته اهي جاگيردارن،جنرلن ۽ مذهبي عالمن کي پنهنجو اڳواڻ تسليم ڪن.زرعي اشرافيا جن مان گھڻا ڪرپشن جا باني هئا تن خالص پنهنجن ذاتي مفادن لاء انگريزن جي خدمت ڪئي هئي سي ان نئين پاڪستان ۾خوش ۽ محفوظ هئا جو اتي نه ته زرعي سڌارن جو خوف هو ۽ نه ئي ڪنهن احتساب جو.اها صورتحال هئي جنهن ۾ پرمٽ،لائسنس ۽ الاٽمينٽن جو هنگامو شروع ٿيو.ترت ئي امريڪي ڊالرن جو دريا به وهڻ لڳو.هاڻي مٿين طبقن يعني حڪمران اشرافيا لاء ميدان کليل هو ۽ آسان ڪمائيء جي گندي دور جي شروعات ٿي جنهن رات وچ ۾ امير بنجڻ جا خواب اسان جي نفسيات ۽ مزاج ۾ ڳوهي ڇڏيا.پوء جي سڄي تاريخ ڪرپشن ۽ پنهنجا نوازڻ جي افسانن ۽ ڪهاڻين سان ڀري پيئي آهي.اڄ حيرت ٿئي ٿي ته ڪرپشن جون شڪايتون ڪرڻ ۽ هڪ ٻئي تي فرد جرم عائد ڪرڻ جو ڪهڙو جواز آهي جو اهڙو سماج جتي هر ماڻهو پنهنجو ڏوهه ٻئي جي کاتي ۾ وجھڻ جو عادي هجي اتي ڪرپشن جو عمل فطري هوندو آهي.عرصي کان پاڪستان ۾ ڪرپشن ذهانت ۽ قابليت جو معيار بڻيل ۽ سماج ۾ معزز ، معتبر ۽ مقبول هئڻ جو دليل بڻيل آهي ۽ گڏوگڏ ڪرپشن کي گاريون ڏيڻ به ايترو ئي معياري ۽ مقبول بڻيل آهي.هتي هر ڪنهن وٽ ٻئي جي ڪرپشن جي ٺوس ثبوتن سان هڪ فهرست موجود هوندي آهي جنهن سان گڏ اهڙين ئي ”ڪاميابين“ جون تمنائون سندن پنهنجن دلين ۾ به ڇوليون هڻي رهيون هونديون آهن.سوچ ۽ عمل جو اهو تضاد يعني هٿ سان ڪرڻ ۽ زبان سان نندڻ جو اهو عمل ان رياڪاريء کي جنم ڏئي ٿو جيڪا بدعمليء کي قائم ۽ دائم رکڻ لاء ضروري هوندي آهي.هڪ اهڙو سماج جيڪو هڪ شاندار دين تي ايمان رکي ٿو پر جن اصولن جي تعظيم ڪري ٿو عمل ۾ انهن جي ابتڙ هلي ٿو.ان اجتماعي ملامت ڪندڙ ضمير کي مطئمن رکڻ لاء ڪنهن وڏي آٿت جي ضرورت پوي ٿي ان ڪري اسان جي حڪمران اشرافيا هميشه سماج لاء رڳو نمازن ۽ حج جي رسمن واري سندن پنهنجي پسند جي نمائشي اسلام کي  ئي ترقي وٺرائي آهي.انهيء سان اسان پنهنجي روزاني پشيمانيء واري احساس کي ڌوئي وٺون ٿا ته جيئن هر ايندر نئين صبح تي هلڪا ڦلڪا ٿي وري اهو سڀ ڪجهه ڪرڻ نڪري پئون جيڪو ڌوئي چڪا آهيون.هاڻي سوال اهو ته ڪرپشن جي ان مصيبت ۽ جنجال مان نڪرڻ جو به ڪو رستو آهي؟ضرور آهي جيڪو هڪ بي رحم ۽ اڻ ڌرئي احتساب جي سرنگهه  مان گذري ٿوجيڪو  وٺڻ بدران اسان صرف ڪرپشن ۽ احتساب جو دهل وڄائيندا رهيا آهيون. نئون نسل ايمانداري ۽ معصوم جذبا کڻي پاڪ ۽ صاف پيدا ٿئي ٿو.هي سماج جتي وڏن وڏن ملڪي عهدن تي ويٺلن کان ويندي پٽيوالي تائين ۽ مل مالڪ کان ڏهاڙي ڪمائيندڙ مزدور تائين اٽڪل هر ماڻهو ڪرپشن جي ان گندگيء ۾ گتل رهي ٿو اتي هتان جي نئين نسل جي رهبري ۽ رهنمائيء لاء ڪو نيلسن منڊيلا يا مهاتير محمد ڪٿان اچي!

(روزاني هلال پاڪستان 11 نومبر 2018ع)