تصوف تي لکيل ڪجهه اهم ڪتاب.

شفيق الرحمان شاڪر

تصوف جي دنيا ۾ اولياء ڪرام ۽ صوفياء عظام ڪيترائي املهه ڪتاب ڇڏيا آهن جن جي مطالعي سان انسان پنهنجي زندگيء جي اصل مقصد کان واقف ٿي ابدي ڪاميابيءطرف پهريون قدم وڌائي سگھي ٿو.هونئن ته ان موضوع متعلق بي شمار ڪتاب موجود آهن پر هتي رڳو چند اهم ڪتابن جو ذڪر ڪجي ٿو.

قوت القلوب؛ مشهور قديم صوفي بزرگ شيخ ابوطالب مڪي رحه جي هڪ نهايت ئي جامع تصنيف آهي .اصل ڪتاب عربي زبان ۾ آهي ۽ سن 1310هه ۾ مصر مان شايع ٿيو هو.حضرت داتا گنج بخش پنهنجي ڪتاب ” ڪشف المحجوب“ ۽ حضرت شيخ شهاب الدين سهروردي پنهنجي ڪتاب ”عوارف المعارف“ ۾ بار بار ان ڪتاب مان حوالا ڏنا آهن.هن ڪتاب ۾ شريعت جي پابنديء کي ڪنهن صوفيء جي مسلڪ جو بنيادي جز قرار ڏنو ويو آهي ۽ ٻڌايو ويو آهي ته سنت جي پيرويء سواء سلوڪ جو رستو طيء ڪرڻ ناممڪن آهي.

رساله قشيريه ؛ هي ڪتاب شيخ طريقت ابوالقاسم عبدالڪريم بن هوازن القشيري جي تصنيف آهي جن جي وفات جو سال 465هه آهي.هي ڪتاب به مصر مان ڇپيو آهي.ٻين ملڪن سواء برصغير پاڪ هند ۾،چشتي،سهروردي ۽ قادري سلسلن ۾ هن ڪتاب کي وڏي مقبوليت حاصل آهي.هن ڪتاب جي شروع ۾ صوفين سڳورن جا عقيدا بيان ڪيا ويا آهن جنهن بعد 83 مشهور شيخن ۽ صوفين جي زندگيء جي باري ۾ مختصر طور تي بيان ڪيو ويو آهي.

ڪشف المحجوب ؛ تصوف جي موضوع تي پنجين صدي هجريء جي هڪ مايه ناز تصنيف آهي.بنيادي طور تي اهو ڪتاب فارسيء ۾ آهي پر ان جو ترجمو دنيا جي ڪيترين ئي ٻولين ۾ ٿي چڪو آهي.اهو ڪتاب عالي قدر بزرگ  حضرت علي بن عثمان الهجويري المعروف داتا گنج بخش رحه جو لکيل آهي.تصوف جي دنيا ۾ جيڪا مقبوليت ان ڪتاب کي حاصل ٿي شايد ئي ڪنهن ٻئي ڪتاب کي حاصل ٿي هجي.مشهور انگريز مشترق پروفيسر نڪلسن ان ڪتاب جو انگريزيء ۾ ترجمو ڪيو آهي ۽ انهيء تي هڪ تحقيقي مقدمو به لکيو آهي.ڪشف المهجھوب ۾ مصنف  صوفياء ڪرام  جي اهم عقيدن کان سواء قديم صوفين کان وٺي سندن دور جي بزرگن  جي زندگين جي باري ۾ لکيو آهي.صوفين جي ادبن ۽ طريقن کي تفصيل سان بيان ڪيو ويو آهي.

احياء العلوم ؛ حجت الاسلام ابوحامد محمد الغزالي رحه جي املهه تصنيف آهي.امام غزاليء جي ڪتابن جو انگ هونئن ته سون ۾ آهي پر جيڪا مقبوليت احياء العلوم جي حصي ۾ آئي سا ڪنهن ٻئي ڪتاب کي نه ملي آهي.هي ڪتاب چئن جلدن تي ٻڌل آهي .پهرئين جلد ۾ عبادتن،ٻئي ۾  عادتن،ٽئين جلد ۾ برباد ڪندڙ شين ۽ آخري جلد ۾ نجات ڏيندڙ شين جو تفصيل سان ذڪر ڪيو ويو آهي.

ڪيميائي سعادت ؛ علامه شبلي جي چوڻ مطابق ”ڪيميائي سعادت“ ڪتاب احياء العلوم جو تت يا خلاصو آهي.هن ڪتاب جي ديٻاچي ۾ پنهنجو پاڻ سڃاڻن،خدا کي سڃاڻڻ  ۽ دنيا توڙي آخرت جي معرفت متعلق آهي جڏهن ته باقي ڪتاب جا موضوع اهي ئي اهن جيڪي احياء العلوم جا آهن.

فتوح الغيب ؛ شيخ المشائخ سيدنا عبدالقادر جيلاني رحه جي مايه ناز تصنيف آهي.حضرت غوث اعظم رحه جهڙيء طرح تقرير ۽خطابت جي ميدان ۾ هڪ الڳ شان ۽ درجو رکن ٿا تهڙي طرح سندن تحريرن جو به صوفياء جي دنيا ۾ هڪ عظيم مقام ۽ مرتبو آهي.فتوح الغيب ۾ سندن مّاطب اهي دنيا پرست بادشاهه،حڪمران،امير،وزير،مولوي،پير ۽ فقير آهن جيڪي دنيا ڪارڻ دين کان منهن موڙين ٿا.هن انهن سڀني کي للڪارڻ سان گڏوگڏ طريقت ۽ سلوڪ جي ڪيترن ئي اهم رازن تان پردو کنيو آهي.هي ڪتاب ڪل 78 مقالن تي مشتمل آهي جيڪي نهايت ئي سبق آموز ۽ ايمان افروز آهن.

الفتح الرباني ؛: هي ڪتاب به سيدنا شيخ عبدالقادر جيلاني رحه جن جي تصنيف آهي جيڪو سندن وعظن،خطبن ۽ تقريرن تي مشتمل آهي.هي ڪتاب مختلف مجلسن ۾ ورهايل آهي جن جو موضوع نيڪيء جو حڪم ڪرڻ ۽ برائيء کان روڪڻ ۽ ڪجهه مجلسون اخلاق ۽ تصوف تي مبني آهن.انهن مجلسن جو انداز تقرير وارو آهي ان ڪري سيدنا شيخ جو جلال هرهنڌ موجود ملي ٿو.

تذڪرت الاولياء ؛ شيخ المشائخ حصرت فريد الدين عطار رحه جن جي وفات 620 هه ۾ ٿي انهن جو لکيل آهي .هن ڪتاب ۾ 97بصوفي سڳورن ۽ بزرگن  جي زندگي،واقعن ۽ سندن قولن جو تذڪرو آهي.هن ڪتاب جي اهميت جو اندازو ان مان لڳائي سگھجي ٿو جو بعد جي صوفي بزرگن مان گھڻن ان ڪتاب جا حوالا ڏنا آهن.

آداب المريدين ؛ هي عربي زبان ۾ هڪ ننڍڙو رسالو آهي جيڪو سهروردي سلسلي جي باني حضرت شيخ ابو نجيب سهروردي رحه جو لکيل آهي جنهن ۾  شريعت ۽ طريقت جا حڪم مريدن لاء بيان ڪيا ويا آهن.

عوارف المعارف ؛ شيخ المشائخ حضرت شيخ شهاب الدين سهروردي رحه جي مايه ناز تصنيف آهي. تصوف تي لڳيل ڪتابن مان هي هڪ جامع ۽ تفصيلي ڪتاب آهي.تصوف جي دنيا ۾ ان کي نهايت ئي بلند درجو حاصل آهي.علم تصوف تي هڪ اهڙو جامع ۽ مستند ڪتاب جنهن ۾ طريقت ۽ معرفتن جي حقيقتن کي هڪ خاص علم جي حيثيت سان بحث هيٺ آندو ويو آهي ۽ گڏوگڏ صوفياء ڪرام جي عمل جو پورو دستور پيش ڪيو ويو آهي.زبردست دليلن سان ثابت ڪيو ويو آهي ته تصوف ڪا غيراسلامي شيء نه آهي ۽ شريعت ۽ طريقت ۾ ڪو تضاد نه آهي.

فتوحات مڪيه ؛ عارف ڪامل شيخ اڪبر محي الدين ابن العربي رحه جو مشهور ڪتاب آهي.هن ڪتاب جي مقبوليت ۽ اهميت جو ان کان وڌيڪ ٻيو ڪهڙو ثبوت ٿي سگھي ٿو جو بعد ۾ ايندڙ سمورڻ وڏن صوفين ان کي پنهنجي مطالعي هيٺ رکيو ۽ مريدن کي هميشه ان جو درس ڏيندا هئا.هي ڪتاب عربي زبان ۾ تصوف تي پهريون جامع ڪتاب آهي جنهن ۾ وحدت الوجود جي نظرئي کي عارفاڻي انداز سان گڏوگڏ حڪيماڻي طرز استدلال سان خوبصورت انداز ۾ پيش ڪيو ويو آهي.

مڪتوبات مولانا رومي ؛ اهو ڪتاب مولانا جلال الدين رومي رحه جي 135 لکڻين يا خطن تي مشتمل آهي.اهي سموريون لکڻيون تصوف جي رازن ۽ رمزن،تعليم ۽ تشريح تي ٻڌل آهن.

(روزاني هلال پاڪستان)