ٻارن جي جسماني سزا تي پابندي جا ڪهڙا نتيجا نڪتا؟

 

وقار ملڪ

جسماني سزا کانسواءِ ٻارن جي سٺي تربيت ڪيئن ممڪن بڻجي سگهي ٿي؟ هي هڪ اهڙو سوال آهي، جيڪو پاڪستان جي اڪثر استادن جي لاءِ هڪ خوبصورت روح بڻجي چُڪو آهي. آهي نه اها تعجب جي ڳالهه؟ ڇا توهان به ائين ئي سمجهو ٿا؟ ڪيترن ئي سرڪاري اسڪولن ۾ استادن جي تربيت جو موقعو مليو ۽ اُن دوران هڪ سوال هر جڳهه تي پڇيو پئي ويو ته فرض ڪريو هڪ ٻار ’بدتميزي‘ ڪري رهيو آهي. جڏهن ته سزا ڏيڻ تي پابندي آهي، ٻڌايو ته توهان اسان جي جڳهه تي هجو ها ته ڇا ڪيو ها؟ سٺو سوال آهي پر ان جو جواب ڪنهن طور آسان نه آهي. اسان کي اخلاقيات جي حوالي سان ڪول برگ جي نظريي جي حوالي سان خبر آهي ته اخلاقي ترقي جي مرحلي ۾ پهريون مرحلو سزا ۽ جزا آهي. جڏهن ته خاص طور ٻارن جو سزا کان بچڻ جو پنهنجو ڊفينس ميڪينزم يعني دفاعي طريقڪار هوندو آهي. جيتوڻيڪ هڪ ٻار کي ماريو پيو وڃي ۽ ٻئي ڏسندڙ ٻار کي چڱيءَ طرح خبر هجي ته اُن ٻار کي جنهن ڳالهه تي سزا ڏني پئي وڃي. اُن ۾ اُن ٻار جو ته ڪو ڪردار ئي نه آهي بلڪه اها مارڪٽ ڪنهن غلط فهمي جو نتيجو آهي ته به هو ٻار مداخلت نه ڪندو. اخلاقي گهرج جيڪا به هجي پر سزا جو خوف اڪثر حاوي رهندو آهي. ان جو هڪ سبب اهو به آهي ته ٻار اخلاقي ترقيءَ جي شروعاتي مرحلي ۾ هوندو آهي. جيڪڏهن ڪلاسيڪل ڪنڊيشن جي نظريي کي صحيح طور تي قبول ڪيو وڃي ته اهو ظاهر ٿئي ٿو ته جانورن سميت انسانن ۾ به سکڻ جي پويان باقاعده جبر تي مبني هڪ نظام موجود آهي ۽ سزا ۽ جزا يا حوصلا افزائي يا شڪني اُن نظام جو اهم حصو آهي. هڪ عرصي تائين ٻارن جي اخلاقي، سماجي يا مذهبي تربيت جي لاءِ اِهو ئي نظام رائج رهيو ۽ ٻارن کي سزا يا ڪنهن انعام جي لالچ ڏئي انهن کي زندگيءَ جون قدرون ۽ عادتون سيکاريون ويون. سزا ۽ جزا جي ان تربيتي طريقيڪار ٻارن کي رٽيندڙ طوطو بڻائي ڇڏيو. هو تمام جلد تميز به سکي ويا ۽ مخصوص سماجي انداز ۾ روين جي ترتيب به سمجهي ويا. ائين جيئن ايوان پاف لوف جي ڪلاسيڪل ڪنڊيشننگ ۾، ليبارٽري ۾ ڪتن هڪ خاص طريقي سان ڪم ڪرڻ سکيو هو. سوويت ماهر نفسيات پاف لوف انهن ڪتن کي خوراڪ جي لاچ ۾ اهو سيکاريو هو. جڏهن ته ٻارن جي سکڻ جو بنيادي محرڪ خوف بڻيو. بهرحال جيڪو به هو، هي مشروط تربيتي طريقو گهٽ ۾ گهٽ گهربل نتيجا حاصل ڪري چُڪو آهي. يعني تميز دار ٻار ڏسڻ لاءِ مليا پر انهن ٻارن جي نفسياتي پهلوءَ ۽ خوف جي اوچتو غائب ٿيڻ تي انهن جو ڪهڙو ردعمل هوندو، اهو اهم پهلو ذهن ۾ نه آندو ويو. پوءِ اوچتو خبر پئي ته ٻارن جي جسماني سزا تي پابندي لڳائي وئي آهي. اسان وٽ اها پابندي آهستي آهستي ختم ڪئي وئي. اسان کي اُها ڳالهه سمجهه ايندي هئي ته اسان پنهنجن استادن کان مار کائي وڏا ٿيا آهيون ۽ والدين اسان جي استادن کي چوندا هئا ته ’ٻار جي چمڙي توهان جي ۽ هڏي اسان جي.‘ استاد جي مار جو هڪ باقاعده متبرڪ ثقافتي پس منظر هو ته اهڙي مار ڪهن قدر مبارڪ هوندي آهي. وغيره وغيره. هاڻ تصور ڪريو ته سڄي ملڪ ۾ استاد ’مولا بخش‘ جي بنا پاڻ کي بي وس تصور ڪندا آهن. آهي نه پريشاني ۽ تعجب جي ڳالهه!؟ هو تربيتي سيشنز ۾ تربيت ڏيڻ وارن کان اهو پڇندا ڦرندا آهن ته اسان کي ڪير ٻڌائي ته ٻارن ۾ سزا جي بنا سکڻ، نظم ۽ ضبط جو عمل ڪيئن برقرار رکيو وڃي؟ ويندي ويندي الميي جي ٻي ڳالهه به ٻُڌي وڃو. جيڪا پرائيويٽ اسڪولن بابت آهي. ٻار کي خبر آهي ته ڪلاس ۾ پڙهائڻ واري ماسترياڻي يا استاد ملازم آهي ۽ هن جا والدين هن اسڪول کي وڏي فيس ڏيندا آهن ۽ جيڪڏهن هو هن استاد ۽ ماسترياڻي جي شڪايت والدين يا اسڪول انتظاميا کي ڪري ڇڏي ٿو ته استاد يا ماسترياڻي جي نوڪري هلي ويندي يعني هن تجارتي تعليمي نظام ۾، سزا سان لاڳاپيل شرط ئي ابتڙ ٿي ويو يعني هتي ٻارن جي بدران استاد خوف جي هيٺ اچي ويا. تربيتي سيشنز ۾ جڏهن آئون استادن کان پڇندو آهيان ته ڇا مثبت تربيت جي حوالي سان انهن کي انهن جي پيشيوراڻي تعليم ۾ ڪجهه ناهي پڙهايو ويو ته جواب هوندو هو ته اسان اُن لفظ کان ئي واقف نه آهيون. استادن جي تربيت جا اهي سيشنز عام طور تي ٻن يا ٽن ڪلاڪن جا هوندا آهن. ايتري مختصر وقت ۾ مثبت تربيت بابت ٻڌائڻ ناممڪن آهي پر جيترو ٻڌايو ويو، استاد نه رڳو متاثر ٿيندا پر سيشن کان پوءِ چوندا ته اسان کي اهو سڀ ڪجهه ڇو نه ٻڌايو ويو؟ هڪ استاد چيو ته ڪاش اسان کي اِهي ڳالهيون 20 سال پهريان خبر هجن ها ته آئون هڪ مختلف والد ۽ استاد هجا ها. هڪ ڳالهه جيڪا منهنجي سمجهه کان ٻاهر آهي ته جڏهن استادن جي پيشيوراڻي تعليم جي ڳالهه ڪئي وڃي ته ان ۾ 80 سيڪڙو نصاب ته صرف مثبت تربيت جي حوالي سان جوڙڻ گهرجي پر هتي صورتحال اها آهي ته استاد مثبت تربيت جي ترڪيبن کان ئي واقف نه آهن. مثبت تربيت جي لاءِ ٻارن جي نفسيات تي عبور، انهن جي نفسياتي ۽ ذهني حدن جي حوالي سان آشنائي ۽ ٻارن جي روين جو جاندار مطالعو ضروري آهي. هڪ ٻار جيڪو ڪنهن نامناسب رويي جو اظهار ڪندو آهي ته استاد ان قابل هجي ته اُن رويي جي مقصدن کي نه صرف سمجهي سگهي بلڪه ان کي ختم ڪرڻ جي صلاحيت به رکندو هجي. اهو سڀ انهيءَ صورت ۾ ٿي سگهي ٿو ته معاشري ۾ سڀ کان پڙهيل لکيل ماڻهن جن کي علم نفسيات ۽ تدريسي طريقيڪار تي مهارت حاصل هجي، انهن کي پرائمري استاد ۽ ماسترياڻيون بنائڻ گهرجي. جڏهن ته اسان جو معاملو ان جي ابتڙ آهي. عام طور تي اسان وٽ پرائمري جا استاد اُهي مقرر ڪيا ويندا آهن جيڪي ڪنهن ’اعليٰ پيشي‘ جي لاءِ پنهنجو پاڻ کي اهل ثابت نه ڪري سگهيا هجن. مون کي ياد آهي ته اسان جي علائقي ۾ ڪنهن جي ميٽرڪ يا ايف اي ۾ گهٽ نمبر ايندا هئا ته ان جي باري ۾ وڏن جي اها ئي راءِ هوندي هئي ته هاڻ هي ڪنهن ڪم جو نه آهي، جنهن لاءِ ان کي سي ٽي يا پي ٽي سي ڪرائي وڃي پر اها ڳالهه آئون عام طور سان چئي رهيو آهيان، يقينن ڪيترائي قابل استاد به هوندا، جيڪي پرائمري جي ٻارن کي پڙهائي رهيا هوندا، انهن جي دل آزاري ڪرڻ ڪنهن به طرح مقصود نه آهي. مقصد صرف تعليمي نظام ۾ خرابين ۽ ڪوتاهين طرف ڌيان ڏيارڻ آهي. هڪ ڀيري ڪنهن چيو ته ”توهان ٻارن جي جسماني سزا جي خلاف آهيو پر ڇا توهان کي ننڍپڻ ۾ اها سزا ناهي ملي؟ ڇا اسان سڀني کي استادن ماريو نه آهي؟ ڇا اسان سڀني والدين جي مار ناهي کاڌي؟ ته اسان سڀ به ته پلجي وياسين ۽ ڇا مناسب طريقي سان پلجي ويا آهيون؟ مون جيڪو چيو، جيتوڻيڪ ان جو ڪو به سادو جواب ناهي، پر پوءِ به جيڪڏهن مان سادو انداز اختيار ڪريان ته توهان کان پڇندس ته پنهنجي سماج جو جائزو وٺو، اخبارون پڙهو، ڏوهن ۽ سزا جي باري ۾ پنهنجو پاڻ ڏسو، سياستدانن جي بيانن ۽ ادارن جي پروفيشنل نظرين، پروفيشنل شعبن جهڙوڪ ڊاڪٽر، وڪيل، ميڊيا پرسن وغيره جي روين کي عقلي نظر سان ڏسو ۽ جواب ڏيو ته ڇا اسان بهتر انداز ۾ پلجي ويا آهيون؟

( روزاني عبرت 6 فيبروري 2022ع)