ماضيء جو آئينو؛ يورپ پنهن جي اونداهين دور ۾.

شفيق الرحمان شاڪر

اڄ يورپ علم ۽ فن ۾ گھڻو اڳتر نڪري چڪو آهي.اتان جا ماڻهو معاشي طور تي خوشحال آهن.هزارين تعليمي ادارا اتي علم ۽ هنر جا موتي ونڊي رهيا آهن.ٽيڪنالاجيء جي ميدان ۾ پوري دنيا سندن محتاج آهي ۽ تاريخ جو وهڪرو سندن مرضيء سان پنهنجو رخ بدلائي ٿو.پر يورپ جي اها حالت شروع ۾ ايئن نه هئي.حقيقت اها آهي جو يورپ پنهنجي تاريخ ۾ جهالت جي انهن اوناهن دورن مان گذريو آهي جن سان ڪنهن ٻئي انساني سماج جو شايد واسطو نه پيو هجي.وچ وارو زمانو يورپ جي تاريخ جو اوناهون ترين زمانو آهي جنهن جي باري ۾ ”ڊاڪٽر ڊريپر“ لکي ٿو ته ان دور ۾ يورپ جو اڪثر حصو بيابانن،گھاٽن جهنگلن ۽ غير آباد علائقن تي ٻڌل هو.ڪٿي ڪٿي راهبن جون خانقاهون ۽ ننڍيون ننڍيون وسنديون آباد هيون.قدم قدم تي اونهيون ڌٻڻيون ۽ ڪنا تلاء هئا. چمنين،روشندانن ۽ درين جو نالو نشان نه هو.جيڪي امير ۽ آسودا هوندا هئا سي زمين تي گاهه وڇائي ۽ مينهن جي سڱ ۾ شراب وجھي پيئندا هئا.صفائيء جو ڪو انتظام نه هونه ئي گندي پاڻيء جي نيڪال لاء نالين وغيره جو ڪو بندوبست هو.گھٽين ۾ گندگين جا ڍير لڳل رهندا هئا.جيئن ته رستن تي بي حد ڪنو پاڻي بيٺل هوندو هو ۽ روشنيء جو به ڪو بندوبست نه هو ان ڪري جيڪو به ماڻهورات جو گھر کان ٻاهر نڪرندو هو اهو گندگيء ۾ لٽجي ويندو هو.رهائش جي تنگيء جي حالت اها هئي جو گھر جا سمورا ڀاتي پنهنجن جانورن سميت هڪ ئي ڪمري ۾ گذاريندا هئا.ماڻهو سالن تائين هڪڙو ئي لباس پهريندا هئا جنهن کي ڪڏهن ڌوئڻ جي به تڪليف نه ڪندا هئا.اهو نهايت ئي ميرو ۽ بدبودار ٿي ويندو هو.وهنجڻ ايڏو وڏو گناهه هو جو جڏهن پاپائي روم سسلي ۽ جرمنيء جي بادشاهه ”فريڊڪ ثاني“ تي ڪفر جي فتويٰ لڳائي ته الزامن جي فهرست ۾ اهو به لڳيل هو ته هو روزانو مسلمانن جيان غسل ڪري ٿو.بک ۽ بد حاليء جو عالم اهو جو عام ماڻهو ڀاڄيون،پن ۽ وڻن جي کل اٻاري کائيندا هئا.وچولي طبقي جا ماڻهو هفتي ۾ هڪ ڀيرو گوشت کائڻ کي عياشي سمجھندا هئا.1030ع جي ڏڪار دوران لنڊن جي بازارن ۾ انسانن جو گوشت به وڪبو هو.امير هوندا ئي ڪجهه هئا جن جو ڪم بدڪاري،شراب پيئڻ ۽ جوئا ڪرڻ هو.جاگيردارن جا قلعا ڌاڙيلن جا اڏا هئا جيڪي مسافرن تي حملو ڪندا هئا ۽ ڀنگ وٺي آزاد ڪرڻ لاء کين قيد ڪري رکندا هئا.پئسا وصول ڪرڻ لاء اهي مختلف طريقا اختيار ڪندا هئا.مثال؛ ماڻهوء جي پيرن جي آڱوٺن کي رسي سان ٻڌي  کيس ابتو ٽنگي ڇڏيندا هئا ۽ سندس جسم کي گرم سيخن سان ڏنڀيندا هئا يا وٽيل رسيء کي مثي سان ويڙهي پوري طاقت سان ڀڪوڙيندا هئا.يورپ ۾ روڊ رستا نه هئا.ٽرانسپورٽ جو مکيه ذريعو ڏاند گاڏيون،خچر ۽ گڏهه هوندا هئا.جھنگن ۽ جبلن ۾ اهڙا ڌاڙيل آباد هئا جيڪي ڌاڙيل هئڻ سان گڏوگڏ آدم خور به هئا.بيماريون ۽ وبائون عام هيون.رڳو ڏهين صديء ۾ ڏهه خطرناڪ ڏڪار ۽ تيرهن وبائون پکڙيون جن ۾ ماڻهو مکين وانگر مرندا رهيا.سندن پادري ٺڳي ۽ جعلسازيء ۾ ماهر هئا.پوپ جنت جون تڪيٽون ۽ گناهن جي اجازت ناما يا پرمٽون جاري ڪندو هو.عوام لاء وياج وٺڻ حرام هو پر پوپ جي بينڪ ماڻهن کي ڳري وياج تي قرض ڏيندي هئي.عوام قبر پرست ۽ مجسما جوڙيندڙ هو۽ وقت جا عالم ڪرامتن،ڪرشمن،رهبانيت ۽ روح جي طاقت جي اجاين بحثن ۾ ڦاٿل هئا.ايتري ڊگھي تاريخي عرصي ۾بڇڙائيء جي اهڙي گھڻائي ۽ چڱائيء جي کوٽ ٻئي ڪنهن به سماج ۾ نظر نه آئي آهي. انسانيت جي مان مرتبو انهن ماڻهن جي ويجھو ان درجي جو هو جو انسانن جون اکيون ڪڍڻ،زبانون ڪپڻ،کل اڍيڙن ۽ جيئرو جلائڻ رومين جون عام سزائون هيون.هڪڙي ڀيري جڏهن رومين روسين کي شڪست ڏني ته قيدين جا هٿ ڪپي انهن جا هار جوڙيا ويا ۽ انهن هارن سان قسطنطنيه جي ڀت سينگاري.هڪ موقعي تي جڏهن مسلمان فوجن کي شڪست ٿي ته رومين جنگي قيدين کي سمنڊ جي ڪناري ليٽائي انهن جي پيٽن ۾ لوهه جا وڏا وڏا ڪلا ٺوڪي ڇڏيا ته جيئن رهيل کهيل مسلمان جڏهن واپس جهازن تي اچن ته اهو منظر ڏسي سگھن.”قيصر باسل ٻئي“ بلغاريا تي سوڀ حاصل ڪئي ته پندرهن هزار جنگي قيدين جون اکيون ڪڍي ڇڏيون ۽ هر سو قيدين بعد هڪڙي قيديء جي هڪڙي اک رهڻ ڏني ته جيئن اهي انهن انڌن کي سندن گھرن تائين پهچائي سگھن.غلامن جو واپار عام هو.فرانس جي آزادي پسند عورت ”جون آف آرڪ“ انگريزن جي هٿ چڙهي ته کيس پوري بازار وچ ۾ جيئري ساڙيو ويو.علم ۽ عالم دشمنيء ۾ انهن جو ڪو مٽ نه هو.روما جي زوال بعد پاپائيت اقتدار ۾ اچي ويئي ۽ 1546ع تائين ڪاري اڇي جي مالڪ رهي. پوپ مذهبي ادب سواء علم جي سمورين صنفن جو دشمن هو ۽ جتي به ڪو عالم يا فلسفي سر کڻندو هو ان کي ڪچليو ويندو هو.ان دور ۾ اسڪول حڪم تحتب بند هئا.لکن جي انگ ۾ علمي ڪتاب ساڙيا ويا.ڪيترائي عالم ۽ فلسفي پوپ جي علم دشمنيء سبب قتل ٿيا ۽ يورپ تي هر طرف اونداهي ۽ جهالت ڇانئجي ويئي.يونان جي هڪ نينگريء ”هائي پيشا“ اسڪندريه مان فلسفي جي تعليم حاصل ڪئي ۽ ممتاز فلسفي بڻجي ويئي.اسڪندريه جي بشپ ”سائزل“ ان نينگريء کي ڪافر قرار ڏنو ۽ هڪ ڏينهن جڏهن هوء پڙهائڻ پنهنجي اسڪول وڃي رهي هئي ته سائيزل جي موڪليل ڪجهه سنگدل راهبن کيس پڪڙي ورتو.پهريائين کيس اگھاڙو ڪري بازار ۾ گهليو ويو پوء کيس گرجا ۾ وٺي ويا جتي هڪ تيز ڪٽر سان سندس جسم جي کل اڍيڙي،پٿر سان سندس مٿو ڦاڙيو،لاش جا ڳڀا ڳڀا ڪيا ۽ انهن کي باهه لڳائي ڇڏي.”گليلو“ اٽليء جو اهو مشهور سائنسدان جنهن دوربين ايجاد ڪئي هئي ان جڏهن ”ڪاپر نيڪي“ جي نظام شمسيء واري نظريي جي حمايت ڪئي ته پوپ کيس گرفتار ڪري مذهبي عدالت سامهون پيش ڪيو جتي هن خوف وچان توبه ڪري ورتي پر ڪجهه ئي عرصي بعد واپس پنهنجو ڪتاب” دنيا جو نظام“ شايع ڪيو ته کيس جيل ۾ وڌو ويو جتر هو ڏهن سالن تائين تمام سخت صعوبتون برداشت ڪرڻ بعد فوت ٿي ويو.يورپ وارن جي ”ڪتابن سان ڇيڙ ڇاڙ ڪرڻ“ جي تاريخ به نهايت پراڻي آهي.”بريفالٽ“ چوي ٿو ته انهيء دور ۾ راهبن جون علمي سرگرميون اهي هيون جو اهي يونان ۽ روما جا ڪتاب ساڙي انهن جي جڳهه تي عيسائي بزرگن جا داستان لکي ڇڏيندا هئا.جيئن ته تنهن زماني ۾ ڪاغذ اڻ لڀ هو جنهن جي بدران کل جي جھلي استعمال ٿيندي هئي جنهنجي قيمت گھڻي مهانگي هوندي هئي.ان ڪري اهي راهب جھليء تي لکيل ڪتاب کرڙي انهن تي پنهنجي مطلب کي لکت لکي وٺندا هئا. پاپائي اعظم ”گيگوري“ سائنس،تاريخ،ادب ۽ ٻين علمن جو دشمن هو ۽ مذهبي تعليم ۽ دعائن سواء ٻئي ڪنهن به علم کي برداشت نه ڪندو هو.هن رومي سياستدان ۽ خطيب ” سسرو“ ءُ تاريخ نويس ”ليوي“ جا سڀ ڪتاب تباهه ڪري ڇڏيا.هڪ فعي کيس خبر پهتي ته ”وي آنا“ جي لاٽ پادريء ڪنهن ادبي موضوع تي ڪو مقالو پڙهيو آهي ته ان کي لکيائين ته ”اسان کي خبر ملي آهي جنهن سان اسان کي شرم ٿو اچي ته تو ڪو ادبي مقالو پڙهيو آهي.مون کي اميد آهي ته تون مون کي ضرور لکندين ته توکي انهن فضول شين سام ڪو لڳاء نه آهي.“

انگلستان ۾ چوٿين صدي عيسويء ۾ راهبن جا ٽولا هرهنڌ هلندي نظر ايندا هئا.اهي جتي به ڪو ڪتاب يا آرٽ جو نمونو ڏسندا هئا ته انهيء کي ساڙي ڇڏيندا هئا.طرابلس ۾ ان دور جي هڪ عظيم لائبرري هئي جنهن ۾ ڪتابن جو انگ ٽيهه لک هو.هڪ دفعي جڏهن صليبي لشڪر اتي پهتو ته ان لائبرريء کي ساڙي ڇڏيائون.سمورا ڪتاب سڙي ويا جيڪي مسلمانن جي ڇهه سو سالن جي محنت جو نتيجو هئا.

(روزاني هلال پاڪستان 10 جنوري 2018ع)