ڪورونا،وبائون ۽ معيشت!

شفيق الرحمان شاڪر

وبا جي شڪل ۾ چين جي شهر ”ووهان“ کان شروع ٿيندڙ زوڪام هاڻي خوفناڪ عالمي آفت جي صورت اختيار ڪري چڪو آهي.گذريل ڪجهه ڏينهن کان چيني وزارت خارجه جا ڪجهه عملدار اهو اشارو ڪري رهيا آهن ته اها آفت آئي ناهي پر آندي ويئي آهي.چيني عملدارن جي اهڙي مبهم ڳالهه ٻولهه کي اولهه جي ميڊيا ۾ نهايت سنجيدگيء سان ورتو پيو وڃي ۽ گذريل هفتي جڏهن صدر ٽرمپ پنهنجن طبي ۽ سائنسي ماهرن سان گڏ ڪورونا وائرس کي منهن ڏيڻ جي حڪمت عملي تي امريڪي عوام کي اعتماد ۾ وٺڻ لاء سامهون آيو ته ڪيترن ئي صحافين هن کان ان باري ۾ ڪيئي سوال ڪيا پر هن هر سوال تي ”فيڪ نيوز“ چئي نظر انداز ڪري ڇڏيو.امريڪي صدر جو چوڻ هو ته هو لاڳيتو چيني قيادت سان رابطي ۾ آهي ۽ بيجنگ مان جاري ٿيندڙ ان نوعيت جو ڪو به ٽويٽ سندس نظرن مان ناهي گذريو.ان عذاب جي شروعات ڪجهه هن طرح ٿي جو گذريل سال جي آخر ۾ مرڪزي چين جي صوبي ”هوبي“ جي گاديء واري هنڌ ووهان ۾ ڪيترن ئي ماڻهن جي نڙيء ۾ سخت تڪليف سان گڏوگڏ تيز بخار جي شڪايت ٿي.مقامي ڊاڪٽرن ان کي نزلو يا زوڪام سمجھي نظر انداز ڪري ڇڏيو.ڪجهه طبي ماهرن ان زوڪام کي هڪ خاص قسم جي نمونيا قرار ڏيندي ان جو علاج شروع ڪيو پر مرض وڌندو ئي ويو.چين جي وبائي مرضن جي هڪ ڊاڪٽر ”لي وينليانگ“ سڀ کان پهرين ان نزلي کي هڪ خوفناڪ وبائي بيماري قرار ڏنو پر ان ڳالهه تي ڪن ڏيڻ بدران چيني حڪومت افواهن پکيڙڻ ۽ ماڻهن ۾ خوف پيدا ڪرڻ جي الزام هيٺ ڊاڪٽر لي کي گرفتار ڪري ورتو.ٻئي پاسي مرض ايترو وڌندو ويو جو هزارين ماڻهو اسپتال پهچي ويا.متاثرن جي ٿڪ،بلغم ۽ رت جي تفصيلي چڪاس بعد انهن مريضن جي رت ۾ هڪ خاص قسم جي جرثومي جون نشانيون مليون جنهن کي COVID-19 يا نوويل ڪورونا وائرس چئجي ٿو.ڊاڪٽر لي جو خدشو صحيح ثابت ٿيڻ تي کيس آزاد ڪيو ويو ۽ بنان ڪنهن شڪوه شڪايت جي ڊاڪٽر لي مريضن جي علاج ۾ لڳي ويو.ان جرثومي ڊاڪٽر لي کي به نه ڇڏيو ۽ 7 فيبروري تي ان فرض شناس ڊاڪٽر جو موت ٿي ويو.

انسانيت وقت به وقت اهڙين عالمي وبائن کي منهن ڏيندي رهي آهي ان قسم جي هڪ وڏي وبا 430 قبل مسيح يونان ۾ پکڙي هئي جنهن کي ”ايٿنز طاعون“ جو نالو ڏنو ويو هو.اها وبا ايٿنز جي آباديء جو چوٿون حصو ڳڙڪائي ويئي.يوڪرين جي شهر ڪريميا ۾ ڪارن ڪوئن مان پکڙجندڙ بيماريء کي ”ڪاري طاعون“ جو نالو ڏنو ويو جيڪا چار سال جاري رهي ۽ ان وبا پوري ايشيا سان گڏ يورپ کي به پنهنجي وڪڙ ۾ آڻي ڇڏيو هو.هڪ اندازي موجب ان وبا ۾ اٽڪل ساڍا ست ڪروڙ ماڻهو مري ويا جڏهن ته ڪجهه تحقيق ڪندڙ موتن جو انگ 20 ڪروڙ ٻڌائين ٿا.ايئن سمجھو ته دنيا جي آباديء جو ٽيون حصو ان وبا جو شڪار ٿيو هو.ان وبا جي پنج سو سالن بعد چين ۾ طاعون پکڙي جيڪا ترت ئي هندستان تائين پهچي عالمي وبا جي صورت اختيار ڪري ويئي جنهن ۾ هڪ ڪروڙ ماڻهو مري ويا.ڪجهه عرصي بعد ڏکڻ ايشيا ۾ ان جو اثر گھٽيو ته امريڪي رياست سان فرانسسڪو کي طاعون جي وبا گھيري ورتو ۽ هزارين ماڻهو ان جو نشانو بڻيا.ڪورونا وائرس جي قسم جي هڪ بيماريء 1918ع ۾ قيامت آندي هئي جنهن کي ”اسپينش فلو“ جو نالو ڏنو ويو هو.سو سال گذري وڃڻ باوجود اڃا تائين انهيء نامراد جي پيدائش جي هنڌ جي خبر نه پئجي سگھي آهي.ان بيماريء کان پنجاهه ڪروڙ ماڻهو متاثر ٿيا جن مان هڪ ڪروڙ ست لک ماڻهو موت جي منهن ۾ هليا ويا.امريڪي صدر ٽرمپ جو ڏاڏو ”فريڊرڪ ٽرمپ“ به ان مرض جو شڪار ٿيو ۽ رڳو هڪ ڏينهن جي تيز بخار بعد گذاري ويو هو.يارهن سال اڳ 2009ع ۾ اهو جرثومو هڪ دفعو وري ظاهر ٿيو،هن دفعي ان جي پيدائش جو ذريعو هڪ مادي سوئر هئي ۽ انهيء مناسبت سان ئي انهيء کي ”سوائين فلو“ جو نالو ڏنو ويو هو.ويڪسين جي موثر استعمال سبب انسان ته ان وبا کان گھڻي حد تائين محفوظ رهيا پر جانورن جا هزارين ڌڻ برباد ٿي ويا.

چين کان شروع ٿيندڙ ڪورونا وائرس جي وبا هاڻي دنيا جي 178 ملڪن ۾ پکڙجي چڪي آهي جنهن سان هن وقت تائين اٽڪل ٻه لک ماڻهو متاثر ٿيا آهن ۽ اٽڪل ست هزار ماڻهو مري چڪا آهن.چين ظاهر ۾ ان وبا تي قابو پائي ورتو آهي ۽ هاڻي انهن عارضي اسپتالن کي بند ڪيو ويو آهي جتي ان وائرس جي مريضن جو علاج ٿي رهيو هو تنهن هوندي به عالمي صحت واري اداري تاريخي تناظر ۾ چين کي احتياطي تدبيرون جاري رکڻ جي صلاح ڏني آهي جو ان وبا جي ٻيهر پکڙجڻ جي امڪان کي رد ڪري نٿو سگھجي.چين کان پوء ان جرثومي ايران کي پنهنجو نشانو بنايو جتي صورتحال خراب کان خراب ٿيندي ٿي وڃي.پندرهن هزار ماڻهو متاثر آهن ۽ لڳ ڀڳ هزار ماڻهو مري چڪا آهن.ملڪ جو نائب صدر ۽ ڪيترائي پارلياماني ميمبر ان مرض جو شڪار ٿيا آهن.چين ۽ ايران بعد هاڻي ڪورونا جو نشانو اٽلي نظر اچي رهيو آهي جتي رڳو هڪڙي ڏينهن ۾ 349 ماڻهو مئا آهن.اٽليء ۾ ٽيهه هزار ماڻهن ۾ وائرس جي سڃاڻپ ٿي آهي جن مان اٽڪل ٻه هزار ماڻهو مري چڪا آهن.اٽليء سان گڏوگڏ   جرمني،فرانس،پولينڊ، روس، برطانيا،ڪينيڊا،هسپانيا،پورتوگال ان وائرس جي وڪڙ ۾ آهن.توڙي جو دنيا جو ڪوبه حصو ان مصيبت کان آجو ناهي پر هيستائين آفريڪا ڪجهه گھٽ متاثر نظر اچي ٿو.آفريڪا ۾ وائرس جا متاثر ماڻهو يورپي تارڪين وطن آهن.يورپ ۽ اتر آمريڪا ۾ مرض جي پکڙجڻ جو بنياد ملڻ جلڻ کي قرار ڏنو پيو وڃي جنهن لاء ماهرن سماجي فاصلي Social Distancing جي اصطلاح ايجاد ڪئي آهي جنهن هيٺ عبادت گاهن تي به پابندي لڳائي ڇڏي ويئي آهي.امريڪي مسلمان مسجدن ۾ ننڍيون ننڍيون جماعتون ٺاهي نماز ادا ڪري رهيا آهن.ڪورونا سان بيماري ۽ موت جو خوف ته پنهنجي جڳهه تي پر پابندين زندگي گھڻي مشڪل بنائي ڇڏي آهي.ماڻهن خوف وچان دوڪان خالي ڪري ڇڏيا آهن ۽ گھڻن هنڌن تي کاڌي جي شين ۽ ٻين ضروري جنسن جي کوٽ پيدا ٿي رهي آهي.ڏهاڙيء تي ڪم ڪندڙ مزڊور نهايت ئي پريشانيء جو شڪار آهن. ڪورونا وائرس جو سڀ کان خوفناڪ پاسو ان جي پويان ايندڙ بي روزگاري ۽ معاشي ٻاڙائي جو طوفان آهي جنهن جو بدحواس قائدين کي شايد اندازو ئي ناهي.ڪورونا کان صحتيابيء جو سيڪڙو 97 کان به مٿي آهي.روايتي نزلي ۽ زوڪام سان مرندڙن ڪمزور ماڻهن جي شرح ان کان گھڻي آهي پر ڪورونا وائرس سبب دنيا ۾ جيڪو خوف ڇانئيل آهي ان جو انساني تاريخ ۾ ڪو مثال نٿو ملي.پاڪستان ۽ ٽين دنيا جي قيادت به معيشت کان بيخبر اهي ئي قدم کڻي رهي آهي جيڪي آمريڪا ۽ يورپ ۾ کنيا پيا وڃن.پاڪستان جا ماڻهو اڳ ئي مهنگائي ۽ بيروزگاريء سبب پريشان هئا ۽ هاڻي سوشل ڊسٽنسنگ رهيل سهيل ڪسر پوري ڪري ڇڏي آهي.اولهه جي دنيا ۾ نسبتن بهتر طرز حڪمراني ۽ سماجي خدمتن جي بهتر نظام سبب ڪاروبار جي وقتي تالابندي سان پيدا ٿيندڙ پريشانيون سرڪاري وظيفن ۽ رعايتن ملڻ سبب عوام لاء ڪنهن قدر قابل برداشت بڻجي وڃن ٿيون پر پاڪستان ۾ اهڙي ڪابه سهولت موجود ناهي جنهن ڪري عام ماڻهن جي زندگي ڏاڍي ڏکي بڻجي ويئي آهي.اهو جرثومو امريڪي اسٽاڪ ايڪسچينج کي چٽي چڪو آهي ۽ ڏهه هزار پوائنٽس جي گراوٽ سيڙپڪارن جا کربين ڊالر غرق ڪري ڇڏيا آهن.هوائي جهازن،سياحت ۽ ان سان لاڳاپيل صنعتن جو برو حال آهي.معاشي ماهرن جي خيال مطابق دنيا جون اڌ کان مٿي اڏام ڪمپنيون ڏيوالپڻي جي ويجھو آهن ۽ رڳو آمريڪا ۾ ٻه لک ماڻهو بيروزگار ٿيندا.ايئر لائينز،تفريح گاهن،ريسٽوران،شراب خانن،جوئاخانن ۽ ناچ گھرن سان گڏوگڏ عام دوڪان به بند ٿي رهيا آهن.ان کان سواء اهي هزارين صنعتي ادارا به بند آهن جن جو ڪچو مال چين کان ايندو هو ۽ گڏوگڏ امپورٽرز ۽ ايڪسپورٽرز به هٿ تي هٿ ڏيئي ويٺل آهن جو هوائي اڏامون بند آهن ۽ بحري جهاز بندرگاهن تي بيٺل آهن.انهيء بندش سان کاڌي جي شين،پولٽري،لائيو اسٽاڪ،کير ۽ گوشت مهيا ڪندڙن لاء سخت ڏکيائيون پيدا ٿي پييون آهن.ان سان گڏوگڏ تيل جي صنعت به سخت بحران ۾ آهي.ڪورونا سبب سڄي دنيا ۾ صنعتي ۽ ڪاروباري سرگرميون رڪجڻ سبب تيل جي کپت ۾ لاٿ آئي آهي ۽ تيل 28 ڊالر في بيرل کان به سستو ٿي ويو آهي جنهن سبب سعودي عرب ۽ ٻين تيل پيدا ڪندڙ عرب ملڪن جي معيشت سخت دٻاء جو شڪار آهي.تيل بعد سعودي عرب جي آمدني جو هڪ وڏو ذريعو حج ۽ عمرو آهي جنهن جي بندش سبب اهو ذريعو به بند ٿي چڪو آهي.آمريڪا ۾ الرجي ۽ وبائي مرضن جي ڊائريڪٽر ڊاڪٽر انٿوني فائوچي چيو آهي ته ” ماڻهن کي سمجھي ڇڏڻ گھرجي ته اسان جي زندگي هاڻي اها نه رهندي جهڙي ڪورونا کان اڳ هئي.“

( روزاني ڪلياڻ)