اوهان جي قيمت ڪير وصول ڪري رهيو آهي؟

اسان ڳالهيون ٺاهيندا آهيون ۽ هُو اسان جي ڳالهين ڳالهين مان ڪروڙين ڊالر ڪمائيندا آهن، هُو راند تي راند ڪندا آهن، اسان ننڍا وڏا غريب امير سڀ کيڏندا آهيون ۽ هُو ان مان بي حساب مال ٺاهيندا آهن، اسان سڀ مارڪيٽ ۾ وڪري لاءِ رکيل آهيون، اسان وڪامي رهيا آهيون ۽ اسان جي قيمت ڪير ٻيو وصول ڪري رهيو آهي، هيءَ جيڪا اسان جي هٿ ۾ هڪ کيسي جيتري دٻي (موبائيل فون) آهي، اها الادين جي ڏيئي کان به وڌيڪ جادوئي ۽ حيرت ۾ وجهندڙ بڻجي وئي آهي. پهرين انهن کي هزارين ميل پري پنهنجا جاسوس رکڻا پوندا هئا، جيڪي محڪوم ڪرڻ کان اڳ قومن جو مزاج سمجهندا هئا، انهن جون سٺيون عادتون، رهڻي ڪهڻي طور طريقا ڄاڻي پنهنجي حڪمرانن کي باخبر ڪندا هئا، بعد ۾ سفارتڪار به ائين ئي ڪندا هئا، پنهنجو ڊپلوميٽڪ بيگ موڪلڻ جي مقرر ڏينهن کان پهرين گهمندا ڦرندا وتندا هئا، جنهن وٽان به ڳجهي معلومات ملي سگهي، ان کي منٽ ميڙ ڪندا پنهنجي بيگ جو پيٽ ڀريندا هئا، ڪڏهن ڪڏهن انهن کي هزارين ميل پري پنهنجي لشڪر سميت وڃڻو پوندو هو، سالن تائين جنگيون وڙهندا هئا، پر هاڻي اهي ڪاميابيون برقي اوزان ذريعي ملي رهيون آهن، وڌيڪ گهرائي ۽ استحڪام سان پئسو به خرچ نه ٿي رهيو آهي، نفري به استعمال نه ٿي رهي آهي، پر معلومات پهرين کان به وڌيڪ ملي رهي آهي ۽ ڪروڙين انسان ذهني ۽ جسماني طور تي محڪوم بڻجي رهيا آهن. اسان جون عادتون تبديل ڪرايون پيون وڃن، روزانو تبديليون اچي رهيون آهن اسان جي زبان تبديل ٿي رهي آهي ۽ اسان اهو سڀ ڪجهه بنا فرق، مذهب، نسل ۽ زبان جي ٿي رهيو آهي، ڪٿي به ڪا مزاحمت ناهي. اسان جن کي رانديڪا سمجهي خوش ٿي رهيا آهيون، اهو پري تائين مار ڪندڙ هٿيار آهي، اسان کان هزارين ميل پري ڪنٽرول روم ۾ عام اهلڪار ويٺل ناهن، بلڪه نيورو سائنٽسنٽ ويٺل آهن يعني نفساتي ماهر آهن، جتي ڏينهن رات تجزيا ٿي رهيا آهن، فرد جا به ۽ قومن جا به، اسان سڀ سمارٽ فون جون رسيون آهيون، قرض وٺي به مهانگا فون خريد ڪيا ٿا وڃن، اهڙي طرح اسان پاڻ پنهنجي مرضي سان هاءِ ٽيڪ غلاميءَ جون زنجيرون پنهنجي ڳلي ۾ وجهندا آهيون. ٽيڪنالاجي ته انسان ايجاد ڪندو آهي، انسان ان کي استعمال ڪندو آهي پر اسان جهڙيون قومون جيڪي رڳو جذبن سان سوچينديون آهن، جذبات سان عمل ڪنديون آهن، جذبات سان ردعمل ظاهر ڪنديون آهن، ڪا ننڍڙي شئي به ايجاد نه ڪنديون آهن، رڳو نوان نوان نعرا ايجاد ڪنديون آهن، ڪڏهن اٽو، لٽو ۽ مڪان- گهري رهيو آهي هر انسان. ڪڏهن جاڳ پنجابي جاڳ، تيري پگ نون لک گئي داغ، جيستائين سج چنڊ رهندو، ڀٽو تنهنجو نالو رهندو، تبديلي آئي ناهي بلڪه تبديل اچي وئي آهي، اهڙي قسم جا نعرا! جڏهن به ڪي نوان برقي اوزا ايندا آهن ته انهن سان چنبڙي پوندا آهيون، هتي اها ٽيڪنالاجي استعمال ناهن ڪندا، بلڪه ٽيڪنالاجي انهن کي استعمال ڪندي آهي.

”فيس بڪ“ تي اسان سڀ چهرا چمڪندا آهيون، ان جي نوجوان باني آمريڪي ايوان جي سامهون معلومات ظاهر ٿيڻ تي معذرت به ڪئي آهي ۽ آئنده ماڻهن جي ذاتي ڄاڻ جي تحفظ جو يقين ڏياريو آهي، ان کانپوءِ آمريڪي ۽ يورپي ميڊيا ۾ جيڪي انڪشاف ٿي رهيا آهن اهي لڱ ڪانڊاري ڇڏيندڙ آهن، اهو صرف لفظ يا عددي بٽڻ دٻائڻ جي راند ناهي، اسان سڀ ته آڱريون هلائي پاڻ ۾ ڳالهائيندا آهن، پنهنجا غزل يا شاعري پوسٽ ڪندا آهن، پنهنجي وڻندڙ ۽ اڻوڻندڙ سياستدانن جا گيت ٻوليندا آهن پر اصل ۾ هو اسان جي انهن حرڪتن مان گهڻو ڪجهه اخذ ڪري رهيا هوندا آهن، انهن جون دعوائون ڪجهه هي آهن:

پهرين اها آهي ته انساني خيال ۽ قدمن تي ڪمپيوٽر ذريعي ڪنٽرول حاصل ڪيو وڃي، ڪمپيوٽر انساني روين تي ڪيئن اثرانداز ٿي رهيو آهي، فيس بڪ، انسٽاگرام، ميسنجر يا ٽوئٽر شروع ڪرڻ کان اڳ هڪ اهڙو مضبوط نيٽ ورڪ جوڙيو ويندو آهي، جنهن سان انهن کي اسان جي باري ۾ نفسياتي ڄاڻ پاڻمرادو ملندي آهي، اوهان انهن جي مقرر ڪيل گروپن ۾ شامل ٿيندا رهندا آهيو، جڏهن به انهن مان اوهان ڪو پروگرام استعمال ڪندا آهيو، ان جو مطلب ته اوهان پنهنجو نقش قدم اتي ڇڏي رهيا آهيو، جيڪو انهن لاءِ وڏو قدر وارو مواد آهي، اهو سمارٽ فون اسان جي چال چلت، اسان جي عادتن، اسان جي روين کي رڪارڊ ڪري رهيو آهي، اوهان ڪهڙي ڳالهه تي ڏک ڪندا آهيو ۽ ڪهڙي ڳالهه تي خوش ٿيندا آهيو، اوهان ته رڳو انهن جي ڏنل رنگن، ڪارٽونن، چهرن تي آڱريون رکندا آهيو ۽ خوش ٿي ويندا آهيو، پر اصل ۾ اوهان انهن جي ڄاڻ ۾ اضافو ڪندا آهيو، انهن اشارن سان انهن جو حوصلو وڌندو آهي، اهي سڌوسنئون اوهان جي دماغ تي حملو ڪندا آهن، انهن جي دعويٰ اها آهي ته دماغ ڪيترو به پيچيده ڇونه هجي، ان کي يرغمال بڻائي سگهجي ٿو. پنهنجي مرضي مطابق پروگرام ۾ ان کي وجهي سگهجي ٿو، دماغ کي پنهنجي ڪنٽرول هيٺ آڻي اهو عمل اوهان جي عادت ۾ شامل ٿي ويندو آهي، اها به دعويٰ آهي ته اوهان جيڪو ڪجهه ٿيڻ چاهيو ٿا، اهو اوهان کي بڻجڻ نه ڏيندا، ٻارن کي به انهن فون جو عادي ٺاهي ڇڏيو آهي، اهي جيڪڏهن راندين تي ڌيان ڏيندا آهن، پر اهي راند راند ۾ انهن کي پنهنجو عادي بلڪه غلام بڻائي ڇڏينديون آهن، انهن کي لاشعوري طور تي مجبور ڪري ڇڏينديون آهن ته هو ڪهڙي راندا کيڏين. اوهان ته اهو سمجهندا آهيو ته ٻار برقي راند ۾ مصروف آهن، ڪرڪيٽ توڙي فوٽ بال پر اهي ان ۾ منجهي انهن جي دنيا جا عادي بڻجي ويندا آهن، ان ڪري اها کيسي جيتري دٻي (موبائيل فون) عادت سازي جو هٿيار بڻجي رهي آهي.

هڪ ڪمپني سان فرانسسڪو ۾ هر سال عات جو سربراهي اجلاس ٿيندو آهي، جتي وڏيون ڪمپنيون شريڪ ٿينديون آهن، مختلف ماڻهو ۽ مختلف قومن جون عادتون تبديل ڪرڻ، ٺاهڻ، بگاڙڻ جي ڪوششن تي خيالن جي ڏي وٺ ٿيندي آهي، اهي اوزار ۽ پروگرام سڏيا ته ويندا آهن ته اهي انسانن وچ ۾ آزاد نموني رابطن جو ذريعو آهن، پر انهن مان ڪروڙين ڊالر منافعو ڪمايو ويندو آهي، اوهان ته اهو سمجهو ٿا ته مختلف پروگرامن سان مفت رابطا ڪريو ٿا، مفت فون ڪري رهيا آهيو، ڊگهيون ڊگهيون ڳالهيون ڪري رهيا آهيو، ڪاروباري معاملن، رشتن جي گڏجڻ سميت عشق به آزادي سان ٿئي ٿو، پر اوهان پنهنجي باري ۾ قيمتي معلومات انهن جي حوالي ڪندا آهيو، اوهان جن کي بي دام سمجهو ٿا اهي انهن لاءِ تمام گهڻا ڪارائتا آهن، گهڻائي پروگرام اوهان کي ننڊ ڪرڻ ناهن ڏيندا، فلمون ڏسڻ وارو پروگرام اهو چوندو آهي ته اسان ننڊ جو مقابلو ڪري رهيا آهيون، اوهان جي ۽ منهنجي باري ۾ فيس بڪ، انسٽاگرام، ميسينجر، ٽوئٽر ۽ اهڙين ٻين سهولتن مان انهن کي ڄاڻ ملندي آهي، اسان جي پسند ۽ ناپسند، غم يا خوشي، ڪهڙي به موقعي تي اسان جو ردعمل ڇا هوندو آهي، ان کي اهي واپاري ڪمپنيون، اشتهاري ڪمپنيون، سياستدانن ۽ حڪومتن جي هٿان وڪرو ڪنديون آهن، ڪٿي ڪٿي اهو بحث هلي رهيو آهي ته پنهنجي منافعي ۾ اضافي جو تسلسل جاري رکيو وڃي يا صارفين جي ذاتي زندگي ۽ انهن جي خوشحالي جو خيال رکيو وڃي، اڃا تائين ڪارپوريٽ منافعي کي برتري حاصل آهي يعني سڀ کان وڏو رپيو! اهي رجحان اسان وٽ به اچي چڪا آهن، اسان وٽ به گهڻيون ڪمپنيون اسان جي ڄاڻ وڪرو ڪري رهيون آهن، اسان نيلام ٿي رهيا آهيون، بي نقاب ٿي رهيا آهيون، اهو چئون ٿا ته اسان معاشرا مرضي موجب جوڙي سگهون ٿا، اسان دماغن کي ڪنٽرول ڪري سگهون ٿا، اسان کي ۽ اوهان کي ڇا ڪرڻ گهرجي؟ پهرين پاڻ کي توريو، پوءِ ڳالهايو، گهرن ۾ انهن معاملن تي ڳالهايو، ان کيسي نما دٻي (سمارٽ فون) کي اوهان مرضي سان استعمال ڪريو، پر ان کي اهو موقعو نه ڏيو ته اها اوهان کي استعمال ڪري. اها اوهان کي هڪ پروڊڪٽ بڻائي رهي آهي، اوهان اشرف الخلوقات آهيو، هن زمين تي الله تعاليٰ جا نائب آهيو، اقبال چيو هو ته:

عبث ہے شکوہ تقدیر یزداں،

تو خود تقدیر یزداں کیوں نہیں ہیں.

(روزاني عبرت 23 اپريل 2018ع)