ڏيکاء ۽ پاڻ احتسابي.

شفيق الرحمان شاڪر

الله جي رضا حاصل ڪرڻ لاء نهايت ئي ضروري آهي ته انسان جيڪو به عمل ڪري  نيت جي سچائيء سان ڪري ڇو ته جيڪڏهن عمل ڪنهن جسم جيان آهن ته خلوص ان جو روح ٿئي ٿو. جيڪر عمل پکيء جي هڪڙي پر جيان آهي ته خلوص ان جو ٻيو پر آهي.نه ته جسم روح سواء زنده رهي سگھي ٿو ۽ نه ئي هڪڙو پر ٻئي پر سواء ڪم ڪري سگھي ٿو.نيت جي خلوص سان چيل هڪ لفظ يا هڪ عمل الله تعاليٰ جي نگاه ۾ ان قدر قيمتي آهي جو فرشتا ان لفظ کي پنهن جي زبان تي کڻن ٿا ۽ پنهنجن روزمرهه جي دعائن ۾ شامل ڪري وٺن ٿا.پاڪيزه روح انهن جو ذڪر ايئن ڪن ٿا ڄڻ ته اهي خداوند ڪريم جا لفظ هجن.جيڪر ڪنهن شخص جي زبان مان نڪتل لفظ سندس دل جو سچو آواز هجن ته اهي هڪ زبان کان ٻي زبان کان هلندي ان پاڪ دائري تائين پهچي وڃن ٿا.وڌيڪ اهو ڄاڻڻ به ضروري آهي ته جيڪر اهي لفظ خولص بيت سان ادا ڪيا ويا هجن،ماڻهن جي ياداڊت ۾ رهن ته ان شخص جي اعمال نامي ۾ نيڪين جو اضافو ٿيندو رهي ٿو ر لفظ بار بار ادا ڪرڻ سان لامحدود بڻجي وڃي ٿو.تنهن هوندي به جيڪر ڪو شخص پنهن جي آواز جي هيٺانهين مٿانهين، منهن جي تاثرن ۽ ٻين ڏيکاء وارن روين ذريعي پنهنجي ذات کي اهميت ڏئي ٿو ته اهڙو شخص فتح جي ميدان ۾ شڪست کائي ٿو۽ نتيجي طور تي عظيم ثواب کان محروم رهي ٿو.مثال، پنج وقت نماز هڪ عظيم عبادت آهي جيڪا ڪنهن ماڻهوء جي سفر کي نهايت ئي بلندين تي وٺي وڃي ٿي،رڪوع ۽ سجدو ڪندي ۽ رڪوع کان سڌو ٿيندي وقت الله تعاليٰ جي عظمت بيان ڪرڻ هڪ شاندار عمل آهي.نماز سٺن ۽ نيڪ عملن جي هڪ شاندار صورت آهي پر جيڪر ڪا اهڙي سوچ دل ۾ اچي وڃي ته ”هلو،ٻين کي به خبر پوي ته آئون رڪوع ۽ سجدو ڪيئن ٿو ڪيان“ ان صورت ۾ ته خدا جي عظمت بيان ڪرڻ وارو عمل ئي برباد ٿي ويندو،لفظ مردا ٿي ويندا ۽ عبادت جو خوبصورت عمل هڪ اهڙي جسم ۾ بدلجي ويندو جنهن جو ڪو روح نه هجي.هڪ اهڙو عنوان بڻجي ويندو جنهنجو ڪو مفهوم نه هجي.جيڪر ڪنهن شخص جي دل ۾ ڏيکاء جو ذرو برابر به عنصر موجود هوندو ته اهو شخص لفظن جو روح وڃائي ويهي ٿو.اوهين عبادت جي سمورن رڪنن،مثال پهرين ۽ ٻي اذان ڏيڻ وقت نماز دوران تلاوت ڪرڻ ۽ نماز کان ترت پوء تلاوت ۽ دعائن کي ان پس منظر ۾ پرکي سگھو ٿا.ان ڳالهه کي ذهن ۾ رکڻ ضروري آهي ته پنهنجي باطني آواز،قرآن جي موسيقيت کي يڪتا ڪرڻ ۽ نماز دوران پنهنجو پاڻ کي ان ڌاري ۾ ڇڏي ڏيڻ ۽ پنهنجي آواز جي صلاحيتن سان ڏيکاء جو مظاهرو ڪندي ٻين کي متاثر ڪرڻ جي ڪوشش ڪرڻ ٻه الڳ شيون آهن.اها ڳالهه سمجھي ڇڏڻ گھرجي ته اهڙو ماڻهو جيڪو پنهنجن عملن ۾ پنهنجي ذات کي شامل ڪري ٿو،هڪ نموني سان الله تعاليٰ جي ملڪيت جي شين مان هڪ حصو چوري ڪري ٿو جنهن جو تناسب سندس رياڪاريء تي دارومدار رکي ٿو.ان شخص جو مثال هڪ پکيء جي پر ڪپڻ جيان آهي جنهن سبب هو نيڪ عملن جي لامحدود بلندين تي پهچڻ جي قابل نٿو رهي.ان ڪري هر ماڻهوء کي پنهنجن عملن جي اخلاص جو جائزو وٺڻ گھرجي.هڪ منفي مثال نه وٺڻ جي شرط سان هر ماڻحو کي ڪوشش ڪرڻ کپي ته اهو ظاهري طور تي سادو نظر اچي.ان جو مطلب آهي ته ماڻهوء کي ڏيکاء کان عاري ۽ ساديء جھوپڙيء جيان هئڻ گھرجي پر ان کي پنهنجي اندر جي دنيا جي لحاظ کان عظيم محلن کان به شاندار هئڻ گھرجي. مومنن کي پنهنجو پاڻ کي گھٽ سمجھندي چوڻ گھرجي ته ڪيتري نه حيرت جي ڳالهه آهي جڏهن آئون پنهنجي اندر جي دنيا تي نظر وجھان ٿو ته پنهنجو پاڻ کي اهڙو شخص سمجھان ٿو جيڪو انسانيت جي درجي کان ڪري جانورن جي سطح تي پهچي چڪو آهي پر الله پنهنجي رحمت جي صدقي مون کي اڃا تائين انساني صورت ۾ زندگي گذارڻ جو موقعو ڏيئي رهيو آهي. الله جي راه ۾ ڪيل  پنهنجن خدمتن جي باري ۾ اهو چوي ته آئون الله پاڪ پاران ملندڙ موقعن کي بهترين انداز ۾ استعمال ڪري سگھيس ٿي،ان نموني آئون ايمان جي سچائين کي ٻين ماڻهن تائين پهچائي سگھيس ٿي پر آئون پنهن جي رب لاء انهن موقعن کي صحيح استعمال نه ڪري سگھيس،مون انهن کي ضايع ڪري ڇڏيو.اهو ئي سبب آهي جو آئون اهو مذمت جي لائق انسان آهيان جيڪو اسلام ۽ قرآن سان سچو نه رهيو.مون کي حيرت آهي ته مون کي پٿر جي صورت ۾ ڇو نه بدلايو ويو؟

مومنن کي پنهنجي نفس کي قابوء ۾ رکڻ گھرجي ۽ ان جي نڙي دٻائي رکڻ گھرجي.پنهنجو پاڻ کي ان قدر گھٽ ۽ ڪريل حال ۾ ڏسڻ روحاني بلندي جي خواهش کي وڌائي ٿو.جيڪر ڪامليت جا خواهشمند اعليٰ درجا حاصل ڪرڻ گھرن ته انهن کي پنهنجو پاڻ کي گھٽ سمجھڻ کپي ۽ وڌيڪ اهو ته ان لامحدود هستيء طرف سفر به لامحدود هوندو آهي.الله تعاليٰ اسان لاء ڪاميابيء جا گر ظاهر ڪري ڇڏيا آهن.جيئن فرمايو ويو؛ ” اڄ مون اوهان تي دين مڪمل ڪيو ۽ پنهن جي رحمت پوري ڪري ڇڏي.“

اسان کي ان لامحدود سفر تي اهڙو مسافر بنجڻ گھرجي جنهن جي اڃ ڪڏهن به نٿي اجھامي.اسان جو انداز اهڙو هئڻ گھرجي جو جيڪر الله تعاليٰ سندس محبت معجزاتي انداز ۾ هڪ پيالي ۾ وجھي کلئي عام عطا به ڪري ۽ اها به ايئن جو ان جو ڪو ڪاٿو ۽ حد نه هجي ته به اسان هل من مزيد جي گھر ڪندا وڃون.اهڙي مضبوطي ۽ ڪامليت جو حصول خود احتسابيء تي دارومدار رکي ٿو.ٻي صورت ۾ اهڙا ماڻهو جيڪي پنهنجو پاڻ کي اڳ ئي مڪمل شخصيت سمجھندا آهن ۽ جيڪي ان قسم جو رويو رکندا آهن جو ڄڻ ته انهن ۾ وڌيڪ بهتريء جي گنجائش ئي نه هجي،اهڙا ماڻهو اتي رهجي ويندا آهن جتي ڪامليت جو ذائقو چکڻ ناممڪن هوندو آهي.وڌيڪ اهو ته خود احتسابي نه ڪرڻ جو هڪ ٻيو منفي پاسو به آهي.اهڙو ماڻهو جيڪو خود احتسابيء کان ڪم نٿو وٺي اهو ٻين جي باري ۾ سوچڻ جي فضول ڪوشش ڪندو رهندو آهي.ماڻهن جي عيبن ۽ اوڻائين تي نظر رکندي وساري ويهندو آهي ته هو پاڻ ڪهڙن عيبن ۽ اوڻائين ۾ ڦاٿل آهي.جيڪر ان شخص جي ذاتي انا ۾ هن جي ڪنهن خاص گروه يا جماعت سان لاڳاپي جو غرور به شامل ٿي وڃي ته اهڙو شخص شڪست جي اونهين کڏن ۾ ڪرندو ويندو آهي ان ڪري چيو ويندو آهي ته گروهي غرور ۽ انا نهايت ئي خطرناڪ،هلاڪ ڪندڙ ۽ تباهه ڪندڙ آفتون اهن.ان قسم جي خطرن کان بچڻ جو هڪ مستقل نسخو پنهنجو پاڻ تي نظر رکڻ ۽ پنهن جو احتساب پاڻ ڪرڻ آهي.مثال جي طور تي جيڪر الله تعاليٰ ڪنهن شخص کي دنيا جي مختلف حصن ۾ خدمتون سر انجام ڏيڻ جو موقعو مهيا ڪري  جنهن جي نتيجي ۾ اهو ماڻهو سمورن ماڻهن جي دلين کي فتح ڪري وٺي،علم ۽ روحانيت ۾ اعليٰ درجو به حاصلم ڪري وٺي ته اهڙين ڪاميابين دوران به ان جي سوچ اها ئي هئڻ گھرجي ته جيئن ته آئون ان سڀ جو ذميدار هئس تنهن ڪري ڪيترا ئي ڪم باقي رهجي ويا،جيڪر منهنجي بدران ڪو ٻيو روشن خيال ۽ روشن دماغ هجي ها ته ته خبر ناهي ڪهڙيون بهترين خدمتون سرانجام ڏئي ها.منهنجي خواهش آهي ته ڪاش منهن جي سبب اهي خدمتون گھٽجي نه وڃن ۽ انهن ۾ ڪا رنڊڪ نه پوي.اهو خود احتسابيء جو اهو روح آهي جيڪو الله جي راه جي مسافرن کي اختيار ڪرڻ گھرجي. حقيقت ۾ تعريفن ۽ خوشامد دوران لڏڻ ۽ ڪري پوڻ کان بچڻ لاء خود احتسابي کي برقرار رکڻ نهايت ئر ضروري آهي يعني اهو ته هڪ سخص کي ڏينهن م ڪيترائي ڀيرا پنهنجو پاڻ تنقيد ڪرڻ گھرجي،پنهن جي نگراني پاڻ ڪرڻ گھرجي ۽ ان مطابق پنهن جي رب سان پنهنجو تعلق سڌو ڪرڻ گھرجي.ان ڪري جيڪر ٻيا ماڻهو سندس تعريف ڪن ۽ سندس نيڪين جو ذڪر ڪن ته هن کي وري به چوڻ کپي ته ”آئون پنهنجو پاڻ کي چڱيء طرح ڄاڻان ٿو.اها پڪ سان شيطان پاران مداخلت آهي.“ اهڙيء طرح پنهنجو پاڻ کي غرور ۽ تڪبر کان ۾هفوظ رکڻ گھرجي.

(روزاني مهراڻ)